بیت‌اللهی: ۲۷ اثر تاریخی ایران که در فهرست جهانی ثبت شده‌اند، در معرض فرونشست قرار دارند/ کرمان؛ مهمترین استانی که کشاورزی آن بر اثر فرونشست زمین آسیب دیده است
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران با تاکید بر این که استان کرمان مهمترین استانی است که بخش کشاورزی آن بر اثر فرونشست زمین دچار آسیب شده است، به دیده‌بان ایران گفت: پیمایش‌های میدانی ما نشان می‌دهد که بناهایی نظیر میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید و نقش رستم در استان فارس و بسیاری از آثار باستانی ثبت‌شده جهانی در ایران، بر اثر فرونشست زمین آسیب دیده‌اند؛ به نحوی که از ۶۳ اثر تاریخی ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، ۲۷ اثر در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند و در خطر آسیب‌های ناشی از پدیده فرونشست زمین هستند.
دیده‌بان ایران؛ محمدحسین خودکار: گزارش‌های رسمی دولتی از وضعیت خطرناک فرونشست زمین در ایران حاکی از آن است که در حال حاضر ۳۰ استان از ۳۱ استان و به طور مشخص، ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر کشورمان درگیر این پدیده هستند. در این میان، وضعیت هشت شهرستان شامل کرمان، رفسنجان و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در استان خراسان رضوی، بوئین‌زهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آق‌قلا در استان گلستان وخیم‌تر است، زیرا وسعت پهنه‌های فرونشستی در هرکدام از این شهرستان‌ها به بیش از یک هزار کیلومتر مربع رسیده است. اکنون حدود ۱۱ درصد مساحت ایران تحت تاثیر فرونشست قرار دارد و نزدیک ۳۹ میلیون نفر از جمعیت کشورمان در مناطق درگیر با این پدیده زندگی می‌کنند.
فرونشست زمین معمولا به دلیل پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد و در حال حاضر، پدیده فرونشست در ۴۲۱ دشت از ۶۰۹ دشت کشور به ثبت رسیده که در این میان، وضعیت فرونشست در ۴۰۹ دشت در وضعیت بحرانی قرار دارد و به دلیل ممنوعیت برداشت آب‌های زیرزمینی در این دشت‌ها، از آن‌ها به عنوان دشت‌های ممنوعه یاد می‌شود. استان تهران از جمله مناطق دارای وضعیت بحرانی فرونشست زمین در کشورمان محسوب می‌شود، به نحوی که تمام دشت‌های هشت‌گانه این استان در فهرست دشت‌های ممنوعه قرار دارند. همچنین مطابق آخرین آمار وزارت نیرو، در حالی که نرخ طبیعی فرونشست در جهان، ۴ میلی‌متر در سال اعلام شده است، نرخ فرونشست دشت ورامین ۱۳ سانتی‌متر، دشت ری ۲۵ سانتی‌متر، دشت تهران ۱۴ سانتی‌متر و دشت شهریار ۳۶ سانتی‌متر در سال ثبت شده است.
زیرساخت‌های درون‌شهری و برون‌شهری و آثار باستانی ایران، در معرض خطر فرونشست
فرونشست زمین به صورت کلی دو عامل طبیعی و انسانی دارد. به طور میانگین در سطح جهان، ۷۷ درصد فرونشست‌ها به دلیل عوامل انسانی رخ می‌دهد. از این ۷۷ درصد، ۶۰ درصدِ عوامل انسانی منجر به فرونشست، مربوط به برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی است. این در حالی است که در ایران، برداشت آب از منابع زیرزمینی، اصلی‌ترین دلیل افزایش نرخ و سطح فرونشست زمین در دشت‌های مختلف است و برآورد می‌شود که ۹۵ درصد فرونشست‌ها در سطح کشورمان به همین دلیل رخ داده است. این موضوع در ارتباط مستقیم با حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز برای تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت در شهرهای گوناگون قرار دارد و رشد جمیعت و توسعه صنعتی ایران در دهه‌های اخیر، موجب شده است که این روند، شتاب فزاینده‌ای به خود بگیرد.
زیرساخت‌های درون‌شهری و برون‌شهری اعم از خطوط مترو، خطوط راه‌آهن، بزرگراه‌ها، جاده‌های اصلی، جاده‌های کامیون‌رو و خطوط انتقال آب، نفت و گاز از جمله تاسیساتی هستند که به‌شدت در معرض آسیب ناشی از فرونشست زمین قرار دارند. پژوهش‌های رسمی دولتی نشان می‌دهد که از ۹ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در سراسر کشور، حدود ۱۵ درصد (معادل یک هزار و ۳۸۰ کیلومتر) در نواحی درگیر فرونشست واقع شده‌اند. همچنین ۵۴ ایستگاه از ۳۱۰ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو از ۲۱۵ ایستگاه احداث‌شده در سطح کشور در نواحی تحت تاثیر فرونشست قرار دارند. علاوه بر این، هشت فرودگاه بزرگ و متوسط ایران شامل فرودگاه‌های بین‌المللی مهرآباد، امام خیمنی (ره)، اصفهان و ارومیه و همچنین فرودگاه‌های کرمان، گرگان و شهرکرد، از جمله فرودگاه‌هایی هستند که با خطر آسیب زیرساختی ناشی از فرونشست زمین روبه‌رو هستند.
پدیده فرونشست همچنین به آثار باستانی زیادی در ایران لطمه زده و موجب ترک برداشتن آن‌ها شده است؛ از جمله این آثار می‌توان به تخت جمشید و نقش رستم اشاره کرد که در دشت مرودشت قرار دارند و پدیده فرونشست باعث ایجاد ترک‌هایی در این آثار چند هزار ساله شده است. همچنین ابنیه تاریخی شهر اصفهان از مسجد جامع و میدان نقش جهان گرفته تا سی‌وسه پل و پل خواجو، دچار ترک‌های ناشی از فرونشست زمین شده‌اند. اساسا شهر و استان اصفهان جزو مناطق دارای وضعیت بحرانی از نظر فرونشست زمین هستند، به نحوی که نرخ این پدیده در دشت اصفهان - برخوار حدود ۱۶ سانتی‌متر در سال ثبت شده است. استان خراسان رضوی و کلانشهر مشهد نیز جزو مناطق بحرانی از نظر فرونشست زمین هستند، به نحوی که نرخ فرونشست در شمال غرب مشهد به حدود ۲۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.
خراسان رضوی، کرمان، فارس، اصفهان، تهران و گلستان؛ دارای وسیع‌ترین پهنه‌های فرونشستی
در همین راستا، علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار دیده‌بان ایران درباره چگونگی پراکندگی پدیده فرونشست در سطح کشور و مخاطرات آن، توضیح داد: در حال حاضر پدیده فرونشست زمین در تمام استان‌های ایران به‌جز استان گیلان، ثبت شده و آثار آن هم شناسایی شده است. البته نرخ و وسعت فرونشست در مناطق گوناگون کشورمان، متفاوت است، اما خراسان رضوی با اختلاف دارای بیشترین وسعت پهنه‌های فرونشستی به نسبت مساحت استان، در ایران است و در رتبه‌های بعدی، استان‌های کرمان، فارس، اصفهان، تهران و گلستان قرار گرفته‌اند.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران ادامه داد: خطرات ناشی از فرونشست زمین طبیعتا در مکان‌هایی که پهنه‌های فرونشستی با تاسیسات و سازه‌های آسیب‌پذیر تلاقی پیدا می‌کند، بیشتر است. از این منظر، در حال حاضر ریسک پدیده فرونشست در استان اصفهان که ۲۵ شهر آن در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند، بیشتر از سایر نقاط کشور است و بعد از آن، استان‌های خراسان رضوی، فارس، کرمان و تهران جزو مناطقی هستند که سازه‌ها و زیرساخت‌های موجود در آن‌ها در خطر آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین قرار دارند.
وی همچنین خاطرنشان کرد: محیط‌های شهری به دلیل میزبانی از سکونتگاه‌های انسانی، مهمترین کانون خطرات ناشی از فرونشست تلقی می‌شوند، زیرا در این مناطق، خطر بروز آسیب‌هایی نظیر ترک خوردن ساختمان‌های مسکونی بر اثر فرونشست و ضعیف شدن مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله که در نهایت منجر به تهدید جان انسان‌ها می‌شود، وجود دارد. اما بعد از مناطق شهری، شریان‌های حیاتی کشور که حالت طولی دارند، نظیر خطوط راه‌آهن، جاده‌ها، خطوط و لوله‌های انتقال نفت، گاز و برق که دارایی‌های ملی محسوب می‌شوند نیز در معرض آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین قرار دارند.
آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین برای آثار باستانی ایران، جبران‌ناپذیر است
بیت‌اللهی با تاکید بر این که آثار تاریخی و میراث فرهنگی ایران نیز در معرض خطرات ناشی از فرونشست زمین قرار دارند، اظهار داشت: برخی سرمایه‌های ملی نظیر خطوط راه‌آهن و لوله‌های انتقال آب، نفت و گاز اگر بر اثر تلاقی با پهنه‌های فرونشستی، دچار ازهم‌گسیختگی شوند، اگرچه با صرف هزینه بالا، اما می‌توان آن‌ها را ترمیم کرد، اما بناهای تاریخی کشورمان جزو آن دسته از دارایی‌های ملی هستند که آسیب‌های ناشی از پدیده فرونشست برای آن‌ها به هیچ وجه قابل جبران نیست. این در حالی است که پیمایش‌های میدانی ما نشان می‌دهد که بناهایی نظیر میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید و نقش رستم در استان فارس و بسیاری از آثار باستانی ثبت‌شده جهانی در ایران، بر اثر فرونشست زمین آسیب دیده‌اند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران تاکید کرد: از ۶۳ اثر تاریخی ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، ۲۷ اثر در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند و در خطر آسیب‌های ناشی از پدیده فرونشست هستند. با توجه به این که آثار تاریخی، اساسا غیرقابل نوسازی هستند و ارزش آن‌ها به قدمتشان است و به هیچ وجه نمی‌توان با اعداد و ارقام ریالی، روی آن‌ها ارزش‌گذاری کرد، آسیب دیدن آن‌ها بر اثر پدیده فرونشست، از اهمیت بیشتری نسبت به دیگر سازه‌ها برخوردار است.
بیابانی شدن عرصه‌ها و از دست رفتن حاصلخیزی اراضی کشاورزی بر اثر فرونشست زمین
بیت‌اللهی با اشاره به خسارت‌های محیط‌زیستی ناشی از فرونشست زمین، گفت: مهمترین آسیب فرونشست در بخش محیط‌زیست، از بین رفتن آبخوان‌های ایران است، زیرا با وقوع پدیده فرونشست، لایه‌های متخلخل زیر زمین که توان بالایی برای جذب آب دارند، به لایه‌های متراکم تبدیل می‌شوند و شیبه سیمان رفتار می‌کنند، به نحوی که حتی اگر مقدار بارندگی‌ها چند برابر شود، امکان نفوذ آب حاصل از باران به زیر زمین وجود نخواهد داشت. این موضوع باعث جاری شدن روان‌آب‌ها روی زمین می‌شود که از بین رفتن مواد مغذی خاک بر اثر فرسایش آبی را به همراه دارد که رفته‌رفته باعث بیابانی شدن عرصه‌ها و از دست رفتن حاصلخیزی اراضی کشاورزی می‌شود.
وی در همین زمینه، اراضی کشاورزی معین‌آباد ورامین را مثال زد و گفت: پیمایش‌های میدانی ما از این اراضی که تنها حدود ۹۰ کیلومتر با شهر تهران فاصله دارد، نشان‌دهنده اثرات فرونشست به صورت شکاف‌های طولی در مزارع کشاورزی است؛ به نحوی که در فرآیند آبیاری این اراضی وقتی آب از یک طرف به سمت زمین کشاورزی هدایت می‌شود، وارد شکاف‌های ایجادشده در زمین می‌شود و در طرف دیگر مزرعه جریان پیدا نمی‌کند. همین مساله، آبیاری مزارع را برای کشاورزان این منطقه بسیار دشوار کرده است. گفت‌وگوهای ما با کشاورزان معین‌آباد ورامین نشان می‌دهد که آن‌ها قبلا در طول هر سال ۲۷ بار محصولات صیفی را می‌کاشتند و برداشت می‌کردند، اما اکنون فرونشست زمین و پیامدهای آن، شرایط را به گونه‌ای رقم زده است که هر سال حداکثر سه مرتبه می‌توانند صیفی‌جات بکارند و برداشت کنند.
کرمان، فارس، اصفهان و خراسان رضوی؛ رتبه‌های اول آسیب‌دیدگی بخش کشاورزی بر اثر فرونشست
بیت‌اللهی به مرور بخش‌های دیگری از پژوهش‌های میدانی خود درباره پیامدهای مخرب فرونشست زمین در بخش محیط‌زیست و کشاورزی در برخی مناطق کشورمان پرداخت و گفت: پیمایش‌های میدانی ما از باغات پسته استان کرمان نیز نشان می‌دهد که به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین، کشاورزان ناچار به برداشت آب‌های شور از اعماق زمین شده‌اند که همین مساله، سطح بخشی از اراضی کشاورزی و باغات کرمان را به شوره‌زار تبدیل کرده و قابلیت زراعی آن‌ها را از بین برده است. در حال حاضر، استان کرمان مهمترین استانی است که بخش کشاورزی آن بر اثر فرونشست زمین دچار آسیب شده است و استان‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی از نظیر میزان آسب‌دیدگی بخش کشاورزی بر اثر پدیده فرونشست، در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران ادامه داد: پژوهش‌های میدانی ما نشان می‌دهد در دشت مرودشت استان فارس نیز که در گذشته سطح آب‌های زیرزمینی حدود ۳۰ متر زیر زمین بود، اکنون چاه‌هایی با عمق ۱۲۰ متر دچار خشکیدگی شده‌اند. همین مساله باعث کمبود شدید آب در شهرستان مرودشت شده که به کاهش تولید محصولات کشاورزی در منطقه‌ای دامن زده است که در ایران باستان به عنوان یکی از حاصلخیزترین مناطق کشور شناخته می‌شد؛ به نحوی که هخامنشیان، مرکز تمدن خود را در این منطقه قرار داده بودند. همچنین بررسی‌های میدانی ما در نیشابور نیز نشان می‌دهد که در این شهرستان که در گذشته به عنوان یک نگین حاصلخیز در دل اراضی بیابانی و نیمه‌بیابانی استان خراسان رضوی شناخته می‌شد، در حال حاضر شکاف‌های ۹ متری ناشی از فرونشست زمین مشاهده می‌شود.
ارتباط مستقیم فرونشست زمین با بیابان‌زایی و افزایش کانون‌های گرد و غبار
بیت‌اللهی با بیان این که استان کرمان با متوسط نرخ فرونشست ۴۰ سانتی‌متر در سال، رکورددار بیشترین نرخ فرونشست زمین در ایران است، عنوان کرد: فرونشست زمین، ارتباط مستقیمی با بیابان‌زایی و افزایش کانون‌های گرد و غبار دارد، زیرا پدیده فرونشست به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی، منجر به متراکم شدن آبرفت می‌شود. افزایش تراکم آبرفت نیز نفوذپذیری نزولات جوی را کاهش می‌دهد و در چنین شرایطی، رواناب‌ها در سطح زمین جریان پیدا می‌کند و مواد مغذی خاک شسته می‌شود و دشت‌ها به بیابان تبدیل می‌شوند. به عبارت دیگر، فرونشست زمین از عوامل تشدید نرخ بیابان‌زایی است و وقتی بر اثر این اتفاق، پوشش گیاهی از بین برود، قطعا کانون‌های گرد و غبار بیشتری نیز ایجاد خواهد شد.
وی در پایان تصریح کرد: مهمترین زیرساخت‌های طولی که در معرض خطرات ناشی از فرونشست زمین قرار دارند، جاده‌ها، خطوط لوله آب، نفت و گاز و شبکه انتقال نیرو (برق) هستند، زیرا این سازه‌ها حالت طولی دارند و خطر تلاقی آن‌ها با چندین پهنه فرونشستی وجود دارد. البته مطالعات ما نشان می‌دهد که خوشبختانه هنوز آثار ناشی از فرونشست زمین در هیچ‌کدام از باندهای فرودگاهی کشورمان مشاهده نشده است، اما لکه‌های فرونشستی در اراضی حاشیه برخی فرودگاه‌ها از جمله فرودگاه کرمان ظاهر شده‌اند که این مساله زنگ خطری برای مسئولان کشور است که باید هرچه زودتر پدیده فرونشست را کنترل کنند تا در آینده، خطرات ناشی از این پدیده، سایت‌های فرودگاهی و دیگر زیرساخت‌های مهم کشورمان را تهدید نکند.
منبع: دیده‌بان ایران
