در جا زدنی که برایمان گران تمام می‌شود

دیده بان ایران: سال 96 برای ادبیات و کتاب سالی معمولی، یکنواخت و بدون هیچ اتفاق بزرگ و جریان ساز بود و نتوانست در تاریخ به عنوان موفق ترین سال ادبیات ایران و یا هر عنوان این چنینی دیگر نام خود را ثبت کند، البته مدتی است که دیگر هیچ سالی نتوانسته نام خود را این چنین در تاریخ ماندگار کرده و آنطور که به نظر می آید سال 97 هم شاید از این افتخار بویی نبرد.

البته نظر کارشناسان و نویسندگان در این باره دو پهلوست، دسته ای معتقدند که سال گذشته ادبیات و کتاب ایران شاهد رشد، گسترش و رونق بوده است و حال خوبی داشته و در مقابل گروهی دیگر از یکنواختی و نبود پیشرفت و پسرفت سخن می گویند.

با یک نگاه اجمالی به رخدادهای ادبیاتی در طول سال گذشته نظری مشابه گروه دوم نویسندگان و کارشناسان ادبی پیدا خواهیم کرد زیرا که واقعا در سال 96 خبری از یک تحول و کشف تازه در ادبیات ایران نبود و ادامه این درجا زدن شاید در ادامه ما را دچار مشکل و یک بحران کند که دیگر فرصت حل و فصلش را نداشته باشیم.

حال که دستمان از یک رویداد نو و تازه خالی ماند، بهتر است نگاهی بی اندازیم به مهم ترین اتفاقات سال گذشته در حوزه ادبیات و کتاب تا شاید جرقه ای در ذهن‌هایمان زده و چشمه خلاقیت مان برای سال آینده جاری شود.

در ادامه مروری خواهیم داشت بر با اهمیت ترین اتفاقات حوزه ادبیات و کتاب ایران در سالی که سپری کردیم.

جوایز ادبی همچنان جنجالی و پرحاشیه

از مهمترین اتفاقات ادبی سال گذشته، برگزاری جوایز ادبی از نوع دولتی و خصوصی اش بود که بنابر زمان مشخصی طی روال هر ساله برگزار و برگزیدگانشان معرفی شدند. با این حال جوایز امسال کم حاشیه نداشتند که نگاهی می اندازیم به مهمترین جوایز ادبی در سالی که گذشت.

جنجالی ترین جایزه ادبی سال گذشته، به احمد محمود مرتبط بود، اولین جایزه ای که برای پاسداشت این ادیب توانا برگزار شد و حواشی زیادی را ایجاد کرد که از آن جمله می توان به اطلاع نداشتن خانواده این هنرمند از شکل گیری چنین جایزه ای، همچنین لیست برگزیدگان این جایزه هم در پایان با انتقادها و بازخوردهای منفی روبه رو شد.

سومین جایزه شعر شاملو دیگر جایزه ادبی بود که سال گذشته برگزیدگان خود را شناخت، اما حاشیه این جایزه به نحوه انتخاب آثار و داوری مربوط می شد که انتقاد برخی از صاحبان آثار را به همراه داشت و با این حال اثر «آشویتس خصوصی من» حسن همایون برگزیده شد.

دهمین جایزه ادبی جلال در سال گذشته مسئله دیگری داشت و آن هم نگاهی بود که هیات داوران از بالا به پایین به آثار ارسالی داشتند که با قرائت دو بیانیه در بخش های داستان کوتاه و رمان و داستان بلند بر همگان مشهود شد. نکته این بود که همه بر وجود بحران در این فضا معترف هستند اما چنین نگاهی را نمی پسندند.

سی و پنجمین دوره جایزه کتاب سال، دیگر رویداد برگزار شده در سال 96 بود که با حضور رییس جمهور برگزیدگانش را شناخت اما مسئله ای که وجود نداشت معرفی نشدن هیات داوران با توجه به وعده اعلام اسامی شان بود که همچنان هم این اتفاق رخ نداده است.

نامزدهای دوازدهمین و سیزدهمین جایزه مهرگان ادب هم در ماه های پایانی سال 96 معرفی شدند که در بهار امسال معرفی و تقدیر می شوند.

جایزه کتاب سال دفاع مقدس هم از دیگر جوایز مهمی بود که در سال گذشته با معرفی برگزیدگان به کار خود پایان داد.

شکل‌گیری انجمنی برای داستان نویسان و یک پایگاه تخصصی

از دیگر وقایع ادبیات ایران در سال گذشته تأسیس «انجمن صنفی داستان‌نویسان تهران» بود که در سال ٩۶ نخستین مجمع عمومی خود را برگزار نمود.

این انجمن در راستای فقدان نهادی برای پیگیری دغدغه‌های صنفی داستان‌نویسان ایرانی که همواره از بزرگترین حسرت‌های نویسندگان ما بوده شکل گرفت و اصلی‌ترین هدف آن حمایت از داستان‌نویسی به‌عنوان یک شغل است.

موضوع دیگری که در سال گذشته نویدبخش اتفاقاتی خوب در حوزه ادبیات بود، راه‌اندازی اولین پایگاه تخصصی نقدوبررسی شعر برای هدایت فنی شاعران جوان توسط استادان این فن بود. این پایگاه با هدف ایجاد شرایط یکسان و برابر نقد و بررسی شاعران نقاط مختلف کشور و بهره گیری از نفوذ دنیای در میان نسل جوان ایجاد شد.

برگزاری دوازدهمین جشنواره بین المللی شعر فجر

دوازهمین دوره جشنواره بین المللی شعر فجر برای چهارمین سال متوالی توسط بنیاد شعر و ادبیات داستانی برگزار شد و جواد محقق دبیری آن را برعهده داشت.

جشنواره امسال در کرمانشاه آغاز و سپس در تبریز پایتخت گردشگری جهان اسلام در سال 2018 به کار خود پایان داد. جشنواره دوازدهم در سه بخش شعر بزرگسال، شعر کودک  و درباره شعر میزبان آثار شاعران داخلی و خارجی بود که در نهایت برگزیدگان هر بخش معرفی شدند.

از جمله نکات جالب توجه این دوره جشنواره رضایت شاعران کشورهای خارجی از حضور در این رویداد فرهنگی بود.

تغییر رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی

از دیگر اتفاقات مهم حوزه ادبیات و کتاب در سال 96 باید به انتصاب اشرف بروجردی به عنوان رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اشاره کرد. فروردین سال پیش سیدرضا صالحی امیری که به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی انتخاب شده بود در حکمی از سوی رییس جمهور جای خود را به اشرف بروجردی داد.

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران پس از انتخاب صالحی امیری به عنوان وزیر چندماه بدون رئیس اداره شد تا اینکه رئیس جمهور ۲۸ اسفند ۹۵، با صدور حکمی اشرف بروجردی را برای یک دوره چهارساله به عنوان رئیس این سازمان منصوب کرد.

در مراسم تودیع و معارفه روسای سازمان اسناد و کتابخانه ملی بر نقش این سازمان در عبرت‌آموزی از افراطی‌گری‌ها و انتخاب‌های آگاهانه تاکید شد.

بازگشت نمایشگاه کتاب به مصلی تهران

یکی از مهم ترین مسایل حوزه کتاب در سال 96 به مکان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران مربوط بود، مشکلی که قرار بود با انتقال این نمایشگاه به مجموعه شهر آفتاب که از سوی شهرداری تهران آماده شده بود حال شود اما گویا این انتقال خود شروعی برای مشکلات تازه بود.

نمایشگاه کتاب دو سال در کوچی اجباری در شهر آفتاب تهران برگزار شد و هر سال شاهد نابه سامانی های تازه ای بود که نشان دهنده آماده نبودن این مکان برای برگزاری چنین رویداد بزرگی بود.

به همین دلیل شورای سیاستگذاری سی و یکمین دوره نمایشگاه کتاب پس از برگزاری جلسه ای با رسیدن به این نتیجه که شهرداری تهران در عمل به وعده های خود برای بهبود اوضاع شهر آفتاب کوتاهی کرده است، مصلی تهران را بار دیگر به عنوان میزبان این رویداد فرهنگی و هنری انتخاب کردند.

پس از گذشت 30 سال از برگزاری بزرگ ترین رویداد فرهنگی کشور همچنان مکان نمایشگاه کتاب باید بزرگ ترین دغدغه مسئولان فرهنگی و شهرداری تهران باشد زیرا که همچنان تصمیمی با پیش بینی درست و آینده نگری درباره این موضوع اتخاذ نشده است.

نگاهی به وضعیت بازار کتاب در سالی که گذشت

وخامت حال بازار کتاب در سال 96 نه تنها بهبود نیافت بلکه بیشتر هم شد، مسئله ای که نگرانی و ناامیدی بسیاری از اهالی نشر و کتابفروشان را به همراه داشت. عده ای معتقدند که عامل این کسادی بازار گرانی کتاب است، این مسئله تا حد زیادی تاثیرگذار بوده و هست، گران شدن کاغذ و کاهش یارانه دولتی خرید آن باعث شد تا قیمت کتاب افزایش پیدا کرده و در نتیجه از میزان تمکن مالی خریداران کتاب بیشتر شود.

اما همه ماجرا این گرانی نیست بلکه مسئله اساسی است و به فرهنگ مربوط می شود میزان کتابخوان های کشور و دوستداران کتاب چند سالی است که بسیار کاهش یافته و سیر نزولی دارد، نکته ای که نیازمند بررسی دقیق کارشناسان است تا به راه حل درستی دست پیدا کنند.

طرح های حمایتی خانه کتاب برای خرید کتاب و رونق بازار هم در سال 96 همانند گذشته برگزار شد اما جز نقش مسکنی کوتاه مدت کارایی دیگری نداشتند. از طرح تابستانه و پاییزه گرفته تا عیدانه کتاب و ... همه این طرح ها مفید هستند اما تغییر دائمی ایجاد نمی کنند بلکه تنها در مقطع برگزاری طرح بازار را تکانی می دهند و تمام. خانه کتاب هم به دلیل محدودیت بودجه ای که دارد نمی تواند مدت زمان برگزاری طرح ها را افزایش داده و گسترده کند و وقت آن رسیده است تا مسئولان فرهنگی کشور به حال این بحران فکری بکنند.

طرح های کتابگردی و کتابخانه گردی هم از جمله اتفاقات مثبتی بودند که همانند سالیان گذشته در سال 96 برگزار شده و نتایج مثبتی هم داشتند. از دیگر نکات ناراحت کننده سال 96 تعطیلی تعدادی از کتابفروشی ها برای اوضاع نامساعد اقتصادی بود.

پرفروش ترین کتاب های سال 96

در سال 96 نویسندگان خارجی توانستند در رقابت با همتایان ایرانی خود گوی سبقت را ربوده و مخاطبان بیشتری را جذب کنند که در صدر همه آن ها باید به الیف شافاک نویسنده ترک تبار اشاره کرد.

از میان نویسندگان ایرانی هم، جوانانی بودند که آثارشان دوشادوش آثار نویسندگان غربی در پرفروش ها قرار داشت و حتی در برخی از مقاطع زمانی آن ها را پشت سر می گذاشتند، مانند روزبه معین، رضا امیرخانی، نسیم مرعشی، عباس معروفی، عادل فردوسی پور و...

در زمینه موضوعات و ژانرهای ادبی هم مطابق انتظار کتاب دوستان بیشترین اقبال را به رمان و ادبیات داستانی داشتند و پس از آن کتاب های زندگینامه، شعر، فلسفه، روانشناسی و... پرمخاطب بودند.

اما اینکه کدام کتاب توانست بیشترین حضور را در پرفروش های سال 96 داشته باشد، باید بدون تردید نام «ملت عشق» نوشته الیف شافاک با ترجمه ارسلان فصیحی را آورد که رکورددار فروش بود و به تازگی پنجاهمین چاپ خود را هم پشت سرگذاشت. کتابی که در بیشتر ماه ها پرتکرارترین اثر پرفروش ها بود و خوب توانست با مخاطبان ایرانی انس پیدا کند.

آثار کازوئو ایشی گورو هم پس از دریافت جایزه نوبل ادبیات در بازار کتاب تهران پرمخاطب شد به نحوی که در مقاطعی به صورت جدی «ملت عشق» شافاک را جای گذاشته و به تنهایی در صدر قرار می گرفتند. همچنین آثار موراکامی و جوجو مویز دیگر پرتکرارهای سال 96 بودند.

از نکات بارز سال گذشته در بازار کتاب باید به صف های طولانی علاقه مندان برای دیدار با نویسنده موردنظرشان و امضای کتاب شان اشاره کرد، اتفاقی برای کتاب «قهوه سرد آقای نویسنده» روزبه معین، «ره ش» رضا امیرخانی و «عشق و چیزهای دیگر» مصطفی مستور رخ داد.