معماری بام ایران دستخوش تغییرات/ تولیدکنندگانی که مصرف‌کننده شدند
معماری خانه‌های بام ایران در طول سال‌های اخیر دستخوش تحولات زیادی شده و این امر نقش مهمی در تغییر سبک زندگی مردم داشته؛ تغییراتی که منجر به تبدیل تولید کنندگان به مصرف‌کننده شده است.
دیده بان ایران - باگذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استان‌ها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است.
اما این روزها با گسترش مدرنیته و اقبال مردم به سبک‌های معماری وارداتی دیگر اثری از مؤلفه‌ها و المان‌های متعلق به معماری اصیل ایرانی - اسلامی نیست، موضوعی که در استان‌های مختلف شاهد آن هستیم.
تغییرات جدی در کالبد و منظر شهرها تنها متعلق به کلان‌شهرها نمی‌شود، حالا حتی برخی المان‌های معماری غربی تا دل روستاها هم رفته است و ویژگی‌های شاخص معماری اصیل ایرانی که باعث حاکمیت آرامش و معنویت در فضای خانه وزندگی مردم می‌شده رو به فراموشی رفته است.
نور و آفتاب در معماری بام ایران
استان چهارمحال و بختیاری با ۱۶ هزار و ۴۲۱ کیلومترمربع وسعت معادل یک درصد از کل وسعت ایران، بیست و دومین استان کشور از نظر مساحت است.
استان چهارمحال و بختیاری ازجمله مناطق کوهستانی فلات مرکزی ایران محسوب می‌شود و بین ۳۱ درجه و ۹ دقیقه تا ۳۲درجه و ۳۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۲۶ دقیقه طول شرقی گرینویچ قرار دارد.
استان چهارمحال و بختیاری دارای ۹ شهرستان، ۴۰ شهر، ۲۵ بخش و ۵۰ دهستان است. مرکز این استان شهرکرد بوده که دارای پیشینه‌ای کهن است.
شهرکرد از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و امامزاده برخوردار بوده و تعدد محله‌ها و مراکز محله‌ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی همراه است که اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محلات این شهر را نشان می‌دهد.
مردم شهرکرد در گذشته به سبک ساختن خانه و معماری آن توجه ویژه‌ای داشته‌اند و در قدیم مردم این شهر را با خانه های آن‌ها می‌شناختند.
در فرهنگ گذشته شهرکرد «خانه» از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است و توجه بسیار زیادی به شکل و نقشه خانه و بهره‌گیری از مصالح مناسب می‌شد. با توجه به اقلیم شهرکرد که در نقطه مرتفعی از رشته‌کوه زاگرس قرار دارد و شهری سردسیر است، خانه‌ها بر اساس بیشترین بهره‌گیری از نور خورشید ساخته می‌شده است.
اتاق‌های اصلی یک خانه در گذشته در تمام طول روز از نور کافی برخوردار بوده است و ازاین‌رو هزینه‌های گرمایش خانه بسیار کم می‌شد. در منطقه جنوب شهرکرد و همچنین منطقه میدان ابوعلی سینا همچنان خانه‌های قدیمی به چشم می‌خورند که بیانگر معماری گذشته این شهر هستند.
شهرکرد به‌عنوان بزرگ‌ترین سکونتگاه شهری استان چهارمحال و بختیاری به شمار می‌رود که طی دو دهه گذشته با توجه مهاجرت مردم از روستاها و شهرهای دیگر استان به این شهر، به شهری بسیار بزرگ تبدیل‌شده است.
در سال ۸۳ بزرگ‌ترین ساختمان این شهر بنای یکی از بانکهای شهر بود که در حال حاضر این ساختمان در میان ساختمان‌های بلند شهر پنهان‌شده است.
روند سریع خانه‌سازی طی ۱۰ سال گذشته در شهر آن‌قدر شتاب داشته که معماری خانه‌ها از شکل ویلایی به سمت آپارتمان‌سازی پیش رفته و خانه‌ها با معماری‌های مدرن امروزی احداث‌شده است و متأسفانه خبری از فرهنگ گذشته و معماری اصیل این شهر نیست.
نوع معماری خانه ها نقش مهمی در تعیین سبک زندگی مردمان این شهر داشته است. یکی از مهمترین بخش‌های خانه‌های قدیمی این شهر داشتن اسطبل و محل نگهداری دام بوده به طوریکه بیشتر مردم این شهر محصولات لبنی مورد نیاز خود را خود تهیه می‌کردند و همه به‌نوعی تولیدکننده بودند که در حال حاضر این مهم فراموش‌شده است و با معماری جدید مردم به‌نوعی مصرف‌کننده شده‌اند.
|
نگاهی به بخش‌های یک بنای تاریخی در چهارمحال و بختیاری |
|
|
طبقه فوقانی |
طبقه فوقانی که در سه جهت شرقی، جنوبی و شمالی دارای ایوان با ستون‌های سنگ است و در مرزهای اتصال آجرکاری متنوعی دارد. در جبهه غربی به‌صورت دیوار یکدست و بدون ستون یا آجرکاری یکنواخت و ساده دیده می‌شود. در این قسمت سقف اتاق‌ها به‌صورت هندسی توفال‌کوبی شده‌اند. این بخش از بنا اعیانی و شاه‌نشین بوده است. |
|
زیرزمین |
طبقه زیرین در عمق یک متری از کف محوطه کاخ قلعه قرار دارد که ورود به آن از زیر پله‌های طبقه فوقانی امکان‌پذیر می‌شود. در این طبقه سقف تمامی راهروها و اتاق‌های منشعب به شیوه (قمی پوش) طاق زده‌شده است. هر اتاق دارای یک بخاری دیواری با گچ‌بری‌های ساده است. این قسمت از بنا انبار مورداستفاده خدمتگذاران بوده است. |
|
تزئینات بنا |
حجاری‌های نمای بیرونی طبقه زیرین شامل قطعات سنگ نما و نما و ازاره های سنگی ابزار کاری شده با نقوش هندسی مستطیل و لوزی است. بر بدنه جرزهای بین پنجره‌ها ، لچک ، پیشانی و لبه ایوان نیز نقوش اسلیمی و گل‌بوته وجود دارد هنر آجرکاری در تمامی سطوح بیرونی دیوار غربی از بالای بنا و سطوح پیشانی ازاره های سنگی تا انتهای دیوار و نیز پخ‌های چهار زاویه قوس‌های ایوان‌ها با استفاده از فرم‌های مستطیل ساده ، گل‌میخی، لوزی و مربعی در این بنا قابل‌توجه است. |
|
مصالح |
مصالح به‌کاررفته در آن همچون دیگر اجزای این بنا، خشت با نمای آجر است که در اطراف آن ازاره های سنگی مستطیلی منقوش با ارتفاع شصت سانتی‌متر قرار دارد. |
خانه‌ها روزبه‌روز کوچک‌تر شده است و کمترین توجهی به ارزش‌های معماری و خانه‌سازی مردم گذشته این شهر نمی‌شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: اقلیم در کشور نقش مهمی در طبقه‌بندی معماری و شهرسازی در طول تاریخ کشور داشته است.
مصطفی هادی پور عنوان کرد: چهار گونه اقلیمی در ایران داریم که چهارمحال و بختیاری جزء مناطق سردسیر کوهستانی قرارگرفته است و خانه‌های این استان با توجه به اقلیم در طول تاریخ ساخته شده‌اند و معماری این استان در گذشته همسو با شرایط اقلیمی بوده است.
وی ادامه داد: طبق بررسی‌های انجام‌شده معماری در نقاط مختلف این استان متفاوت بوده است که این امر به خاطر توپوگرافی منطقه، اقلیم و شرایط بوده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری ادامه داد: در مناطق عشایری سازه‌های سبک و چادر کاربرد داشته است چراکه این عشایر بیشتر به خاطر قشلاق و ییلاق در سفر بودند.
بهره‌گیری از نور خورشید مهمترین هدف در معماری خانه‌ها
وی تأکید کرد: در بخش شهری عشایری، خانه‌ها به‌صورت کاروانسرایی به شکل سنگ‌چین با مواد و مصالح منطقه ازجمله گچ خام(نیم کوب) ساخته می‌شدند که نمونه‌های باقی‌مانده آن‌ها شامل خانه کاروانسرایی جونقان، قلعه مدرسه لردگان و... است.
هادی پور عنوان کرد: در معماری شهری استان چهارمحال و بختیاری یکسری مولفه های خاص وجود داشته و این خانه‌ها هم درون‌گرا و هم برون‌گرا بوده‌اند. منظور از برون‌گرا بودن و درون‌گرا بودن این است که در طول روز بهترین استفاده را از نور خورشید می‌بردند و این خانه در جهت‌هایی ساخته می‌شدند که اصلی‌ترین فضای خانه مانند اتاق‌های اصلی(شاه‌نشین‌ها)، گوشواره‌ها و ... نورگیر بوده‌اند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری ادامه داد: در معماری گذشته قسمت‌هایی از خانه که بیشتر خدماتی بودند در نقاط کم‌نور قرار می‌گرفتند، این بخش‌های شامل اسطبل، مطبخ و ... هستند.
هادی پور تأکید کرد: همچنین ساختمان‌ها کاملاً به هم چسبیده بودند و جرز قطوری مابین ساختمان‌ها بوده است و مصالح به کار گرفته در احداث یک خانه ضریب هدایت حرارت کمی داشتند تا از هدر رفت حرارت جلوگیری کند.
معماری خانه‌های شهرکرد از دوره اتابکان ریشه دارد
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری با اشاره به معماری شهرکرد به‌عنوان مهمترین و بزرگ‌ترین سکونتگاه شهری استان چهارمحال و بختیاری، عنوان کرد: معماری خانه‌های شهرکرد از دوره اتابکان ریشه دارد و گسترش پیداکرده است.
وی عنوان کرد: معماری خانه‌ها در طول تاریخ دستخوش تغییرات بسیاری شده و در بخش شهرهای شطرنجی قرارگرفته است.
وی تأکید کرد: بافت‌های قدیمی در سطح شهرکرد تنها در مناطقی از شهرکرد ازجمله اطراف امامزاده دو خاتون شهرکرد، اطراف مسجد جامع شهرکرد و جنوب شهرکرد مشاهده می‌شود که جزء بافت فرسوده شهرکرد قرارگرفته‌اند.
وی گفت: درگذشته برای احداث خانه روی تمام جزئیات ساخت خانه فکر می‌شده است.
هادی پور عنوان کرد: تک بناهایی در سطح شهر وجود دارد که بیانگر معماری گذشته شهر هستند اما متأسفانه بافتی که بتواند زنجیروار دست‌به‌دست هم بدهد و معماری تاریخی را به جایگاه خودش برساند در سطح شهر مشاهده نمی‌کنیم.
عدم آگاهی، تغییر نگرش ها و شرایط اقتصادی مردم به نحوی مهمترین دلیل در تغییر معماری خانه ها استوی با اشاره به عوامل تغییر معماری در سطح شهر شهرکرد، عنوان کرد: عدم آگاهی، تغییر نگرش‌ها و شرایط اقتصادی مردم به نحوی مهمترین دلایل در تغییر معماری خانه‌ها بوده است.
وی ادامه داد: در گذشته افراد را با خانه‌های آن‌ها می‌شناختند و خانه برای آن‌ها ارزش بالایی داشته است. در نگرش مردم قدیم این شهر، خانه محلی امن و مأمن شناخته می‌شده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: در حال حاضر نگرش مردم به خانه «سرپناه» است و هر سقفی را به‌عنوان سرپناه نگاه می‌کنند که این امر یک ضعف به شمارمی رود.
هادی پور با اشاره به اینکه درگذشته معماری خانه به‌گونه‌ای بوده است که حجاب و محرمیت‌ها موردتوجه قرار می‌گرفته است، عنوان کرد: در حال حاضر عرصه بندی فضاها در خانه لحاظ نشده و دستخوش تغییرات قرارگرفته است.
وی ادامه داد: هنگامی‌که در شهرکرد از کنار یک‌خانه با بافت تاریخی عبور می‌کنیم معماری به شکلی است که دیدمستقیم در خانه وجود ندارد و حرمت‌ها حفظ‌شده است.
وی ادامه داد: اتاق مهمان در معماری گذشته در محلی قرار می‌گرفته است که مهمان هنگام وارد شدن به اتاق مهمان اشرافی بر نقاط دیگر نداشته است و از اقداماتی که در بخش‌های مختلف خانه اتفاق می‌افتاده باخبر نشده و حرمت‌ها حفظ می‌شده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری با اشاره به اینکه معماری امروز در شهرکرد متفاوت با معماری گذشته این شهر است، تأکید کرد: تغییر معماری خانه‌ها نقش مهمی در تغییر سبک زندگی مردم داشته است.
وی در ادامه تأکید کرد: سازمان میراث فرهنگی تلاش دارد که خانه‌های تاریخی را ثبت و مرمت کند اما یک سازمان نمی‌تواند همه این خانه‌ها را حفظ کند و باید تمام دستگاه‌ها ازجمله راه و شهرسازی، شهرداری‌ها و... تلاش کنند به این شناخت برسیم که بافت‌های تاریخی را حفظ کنیم و باید تلاش کنیم بافت قدیم را به بافت معماری جدید متصل کنیم.
فاصله‌ای از تولیدکنندگی تا مصرف‌کنندگی
تغییر معماری خانه ها در استان چهارمحال و بختیاری به ویژه در سطح شهر شهرکرد تاثیر بالایی در تغییر سبک زندگی مردم داشته استاما تغییرات در معماری چهارمحال و بختیاری تأثیر قابل‌تأملی بر سبک زندگی مردم این استان نیز گذاشته است، تأثیری که ناشی از روند مدرن شدن در دنیای امروز است.
بررسی ابعاد مختلف این پدیده سرنخ‌های مختلفی را به دست می‌دهد، از تغییرات فرهنگی و اجتماعی گرفته تا تغییر در سبک معماری که هرکدام ناشی از تأثیر پدیده‌های مختلفی چون رشد تکنولوژی، تأثیر رسانه‌ها، سیاست‌گذاری‌های نامناسب و ...است.
بررسی‌ها در استان چهارمحال و بختیاری نشان می‌دهد که تولید محصولات لبنی و دامی در این استان توسط روستائیان سال‌به‌سال کمرنگ‌تر می‌شود و علاوه بر شهرنشین ها حالا روستائیان هم به‌جای تولید به مصرف‌گرایی روی آورده‌اند.
یکی از جامعه شناسان استان چهارمحال و بختیاری هم در گفت‌وگو با خبرنگار مهر در خصوص تأثیر معماری خانه‌ها بر روی سبک زندگی مردم در این منطقه گفت: تغییر معماری خانه‌ها در استان چهارمحال و بختیاری به‌ویژه در سطح شهر شهرکرد تأثیر زیادی در تغییر سبک زندگی مردم داشته است.
فاطمه موسوی عنوان کرد: در گذشته قسمت نگهداری دام و محل نگهداری علوفه از بخش‌های مهم یک‌خانه به شمار می‌رفته است و تمام محصولات لبنی خانوار در خانه تهیه می‌شده است.
وی تأکید کرد: در حال حاضر بسیاری از بخش‌های اصلی خانه‌های قدیمی در معماری جدید حذف‌شده است که این امر اجازه بسیاری از فعالیت‌ها ازجمله تولید محصولات لبنی را نمی‌دهد.
این جامعه‌شناس ادامه داد: در حال حاضر امکان تولید مواد غذایی طبیعی اعم از محصولات پروتئینی و فرآورده‌های کشاورزی در خانه وجود ندارد و همین امر نمونه‌ای از تغییر فرهنگ و سبک زندگی از تولیدکنندگی به مصرف‌کنندگی است.
وی عنوان کرد: بسیاری از ارزش‌ها که در خانه‌های قدیمی بسیار ارزشمند محسوب می‌شده است در حال حاضر به خاطر تغییر معماری خانه‌ها و شرایط نادیده گرفته می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تغییر معماری با توجه به شرایط نقش به سزایی در تغییر سبک زندگی مردم داشته است و به نظر می‌رسد با احیای برخی مؤلفه‌های معماری اصیل زمینه برای احیای ارزش‌های بومی و محلی فراهم می‌شود.
به‌هرروی به نظر می‌رسد تغییرات رخ‌داده در معماری و سبک زندگی در استان پیامدهای جدی در بخش‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی چه در جامعه شهری و چه در جامعه روستایی به همراه دارد، موضوعی که نیازمند توجه جدی‌تر متولیان و آسیب‌شناسی در این زمینه است.
منبع: مهر
