«قله شاهوار» در خطر است
«قله شاهوار»، میراث طبیعی ایران که در استان سمنان قرار گرفته، یکی از مهمترین زیستگاه‌های قوچ اوریال است که انفجارهای متعدد برای استخراج سنگ «بوکسیت» و جاده‌کشی‌های متعدد، علاوه‌بر تخریب پوشش گیاهی و زیستگاه جانوران، فرسایش خاک و افزایش ریزگرد، احتمال سیل و آلودگی آب را در این منطقه بالا برده و به افزایش تصادف‌های جاده‌ای منجر شده است.
به گزارش دیدبان ایران؛ هانی رستگاران ـ پژوهشگر میراث‌فرهنگی و ثبت میراث ملی ، با بیان این‌که «شاهوار» بلندترین قله منطقه البرز شرقی و بلندترین قله و بام استان سمنان است که با ارتفاع سه هزار و ۹۴۵ متر در مرز استان‌های سمنان و گلستان قرار دارد، افزود: این کوه در شمال شهرستان شاهرود و شمال روستای «نُکارمَن» و شرق روستای «تاش» و در جنوب روستای «سیاه مرزکوه» جای گرفته‌است. شکل قله به صورت مخروط بزرگ خوابیده و صاف نمایان‌گر است و فقط از طریق خط‌الرأس شمال شرقی به سایر ارتفاعات البرز شرقی می‌پیوندد.
او با اشاره به این‌که قله شاهوار ششم اسفند سال ۱۳۹۹ با شماره ثبت ۸۸۵ به عنوان میراث طبیعی به ثبت ملی رسیده است، گفت: «قله شاهوار» با ارتفاع ۴ هزار متر از سطح دریا در ۲۴ کیلومتری شمال غربی شاهرود از جاذبه‌های گردشگری منطقه «تاش» و «مجن» محسوب می‌شود. این قله از نظر ارتفاع در ایران رتبه ۲۴ و در استان و شمال شرق ایران رتبه نخست را داراست. قله شاهوار در قسمت مرکزی رشته کوهی واقع شده است که در شرق آن قله شاهوار کوچک با ارتفاع ۳۹۱۰ متر و در جنوب آن، قله آرام با ارتفاع سه هزار و ۸۴۵ متر قرار دارد. این رشته کوه در حاشیه جنوبی البرز شرقی واقع شده است و به علت اتصال از طریق گردنه شمال شرقی، موسوم به آهار و قله‌های یزدکی و شترپا، جزو البرز محسوب می‌شود. مسیرهای صعود آن شال جنوبی(نکارمن)، جنوب غربی (قطار زرشک)، غربی(طاش بالا)، و شمالی(چشمه‌های پیرمیشی و خرسی) و شال شرقی(تنگه آهار) است.
رستگاران ادامه داد: «شاهوار» فقط منظر گردشگری نیست و بر اساس اسناد بالادستی و منابع آب استان، شاهوار محل وزش بادهای باران‌زا و مبدأ بیشترین نزولات جوی و منشأ سرشاخه‌های حوزه آبریز، تأمین جریان پایه رودخانه «تاش» و چشمه‌سارهای واقع در آن و منشأ تغذیه سفره‌های آبی بخش‌هایی از دشت مجن، امیریه، بسطام، منابع آب آهکی و قنات شرب شاهرود است. در زمین‌شناسی کوه شاهوار هر سازند (لایه) آن یک عمر دارد، از ۱۰۰میلیون سال آغاز می‌شود و تا ۴۰۰میلیون می‌رسد، افق بالایی جوان‌تر و افق پایینی مسن‌تر هستند و به پالئوزوئیک دوره اول زمین‌شناسی مربوط می‌شوند. سنگ بوکسیت با عمر بیش از ۲۰۰میلیون سال در این پهنه گسترده شده و ضخامت این سنگ آهنگ به طور میانگین به ۳۰۰ تا ۳۵۰متر می‌رسد که تا کیلومترها امتداد دارد.
این پژوهشگر میراث فرهنگی اضافه کرد: در این منطقه گیاهانی چون زرشک، انواع گرامینه، انواع گون، کلاه میرحسین، چوبک، درمنه، چمن گندمی، جارو علفی، زیره وحشی، کاسنی، کنگر، پیچک صحرایی، میخک کوهی، نسترن وحشی، داغداغان، درختان استوار، شنگی‌های صحرایی، پونه، سرشو، ریواس، اُشتِله غاز (کما) دیده می‌شود و تاکنون حداقل سه گونه گیاهی در این منطقه کشف شده و با پسوند «شاهواریکا» به ثبت رسیده است که در جای دیگری دیده نمی‌شود. همچنین چهار گونه گیاهی از شاهوار برای نخستین بار در جهان شناسایی‌شده است که منحصربه‌فردترین منطقه از نظر پوشش گیاهی محسوب می‌شود. همچنین شاهوار معدنی از ذخایر ژنتیکی منحصر به فرد است.
رستگاران همچنین درباره گوناگونی جانوری این میراث طبیعی، گفت: از جانوران مهم منطقه می‌توان به گراز، پلنگ، خرس قهوه‌ای، گرگ، گربه وحشی، تشی، خرگوش، بز کوهی، عقاب، کبک دری، شاهین و کبک معمولی اشاره کرد. «قوچ اوریال» نیز در تمام دنیا فقط و فقط در بخشی از افغانستان و منطقه البرز شرقی و شاهوار تا حوالی سمنان وجود دارد و پس از آن قوچ‌ها به قوچ البرزی و پس از آن به قوچ ارمنی بدل می‌شوند، در نتیجه شاهوار یکی از مهمترین زیستگاه‌های «قوچ اوریال» است. اهمیت زیستگاه قوچ اوریال برای دانشمندان، محققان و زیست‌شناسان و… سبب می‌شود تا شاهوار به یکی از مهمترین زیستگاه‌های این نوع چهارپا در کل جهان بدل شود.
او در ادامه به تغییرات زیست محیطی قله شاهوار و تخریب‌هایی که در آن رخ داده است، اشاره کرد و افزود: چشمه‌های این منطقه که به نظر کارشناسان زمین‌شناسی بیش از ۳۰ میلیون سال عمر دارند، تخریب شده و تغییر یافته‌اند. همچنین گونه‌های جانوری و گیاهی آن به شدت در معرض خطر و نیازمند حفاظت هستند. این کوه علاوه بر آن‌که از مهمترین تأمین‌کنندگان آب شهرستان شاهرود و روستاهای کوهپایه آن است، یکی از رویشگاه‌های ارزشمند سرو کوهی یا اُرس نیز محسوب می‌شود. از سوی دیگر، این قله نزد اهالی شاهرود به عنوان یکی از نمادهای طبیعی این شهرستان شناخته می‌شود و همواره مورد توجه است.
این پژوهشگر میراث فرهنگی اضافه کرد: استخراج سنگ «بوکسیت» در ارتفاعات بالای کوه شاهوار، موجب شده در چند سال اخیر انفجارهای متعددی رخ دهد و معدن‌کاران در منطقه پیشروی کنند که با تخریب‌هایی همراه بوده است. جاده‌کشی‌های متعدد، علاوه‌بر تخریب پوشش گیاهی، فرسایش خاک و افزایش ریزگرد، احتمال سیل و آلودگی آب را هم در بخش شاهوار بالا برده است. این فعالیت‌ها موجب تخریب زیستگاه جانورانی همچون خرس، قوچ، میش، کل و بز وحشی شده و موجب فرار و افزایش تصادفات جاده‌ای آن‌ها شده است. این روزها مردم محلی و فعالان محیط زیستی نگران تمدید دوباره مجوز و از سرگیری فعالیت‌های گسترده معدنی در این منطقه هستند.
رستگاران گفت: تفاوتی که این معدن‌کاوی با دیگر معادن موجود دارد، بهره‌برداری به‌صورت روباز و ایجاد تخریب‌های گسترده است که باعث بروز خطرات محیط زیستی در منطقه می‌شود، بنابراین برای آن‌که بتوانند به رگه‌های بوکسیت دست پیدا کنند، ناگزیر باید کوه را منفجر کنند و این انفجارها و معدن‌کاوی باعث از بین رفتن صددرصدی پوشش گیاهی منطقه، قلع و قمع شدن درختان اُرس و مهاجرت گونه‌های حیات‌وحش همچون پلنگ، خرس قهوه‌ای، قوچ، میش و ... منطقه شده است.
این پژوهشگر میراث‌فرهنگی سمنان اظهار کرد: یک ماده معدنی که استخراج می‌شود تحت تأثیر فرآیندهای متعددی قرار می‌گیرد که یکی از آن‌ها به دست آوردن مواد معدنی از زیرزمین و در کنار آن احداث کارخانه‌های فرآوری برای ذوب و تبدیل آن‌ها است. بخاری که از دود این کارخانه‌ها خارج می‌شود حاوی فلزات سنگینی است که آب‌وخاک را آلوده می‌کند، به‌عنوان‌مثال در سنگ معدنی روی عناصر سنگینی ازجمله آرسنیک، جیوه و سرب و نیکل به‌صورت کمیاب همراه طبیعت وجود دارد که می‌تواند وارد محیط زیست شود. زمانی که فلزات سنگین وارد چرخه بیولوژیک موجودات زنده شود انسان و جانداران زنده دیگر قادر به دفع آن نیستند و این یکی از عوارض جبران‌ناپذیر معدن‌کاوی است. در نمونه بارز آن می‌توان به سنگ بوکسیت و استخراج آلومینا در کوه شاهوار اشاره کرد که آرسنیک، نیکل و کروم را به‌صورت ریزگرد و در تماس با آب‌های زیرزمینی وارد چرخه زندگی جانداران می‌کند.
او افزود: این قله، زیستگاه حیواناتی از جمله پلنگ و خرس قهوه‌ای بود که دیگر امروز، کمتر از آن‌ها خبری شنیده می‌شود و این امر به دلیل قرار داشتن این دو حیوان در رأس هرم تغذیه می‌تواند اکوسیستم منطقه را نابود کند. این مساله در کنار نابودی گیاهان باعث بروز نگرانی‌های عمده شده است.
رستگاران درباره قابلیت‌های این اثر طبیعی که توجیه حفاظتی دارند، گفت: می‌توان برای ثبت شاهوار حداقل چند ویژگی را مورد استناد قرار داد؛ نخست ارزش اکوتونی آن یعنی زیستگاه گیاهانی چون ارس و سه گونه ارزشمند گیاهی که تحقیقات نشان می‌دهد فقط و فقط در همین منطقه از دنیا وجود دارد. دوم وحوشی چون قوچ که بازهم باید تاکید کرد در منطقه رشته‌کوه‌های البرز تنها در بخش شرقی و به خصوص شاهوار دیده می‌شود. سوم منابع آب سرشاری که در شاهوار وجود دارد و شمال شرق استان سمنان و بخشی از استان گلستان را تامین می‌کند.
او اضافه کرد: سنگ‌آهک معدن بوکسیت، سنگ مخزن آب‌های شاهوار است که تمام خلل و حفره‌های کارستی را پر می‌کند و در واقع مخزن ذخیره آب شاهرود به شمار می‌رود. میزان فضایی که برای ذخیره آب درون این سنگ مخزن وجود دارد حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود و این منبع عظیمی از آب مناطق شاهرود، بسطام و حتی علی‌آباد و گرگان را تامین می‌کند. از این رو «شاهوار» مهمترین منبع آب شیرین است که شرق سمنان را سیراب می‌کند. اصلا «شاهرود» از رود بزرگی نام می‌گیرد که از شاهوار به سمت دشت بسطامی و شاهرود می‌رفته است.
به گفته این کارشناس میراث فرهنگی سمنان، «شاهوار مهمترین عامل تغذیه سفره‌های زیرزمینی و تضمین‌کننده تنوع زیستی در «زون سپر» حدفاصل جنگل‌های هیرکانی و بیابان کویری «حاج علی قلی» است. همچنین مرز بین جنگل و کویر است. به این مناطق «اکوتون» می‌گویند. اکوتون‌ها معمولا تنوع زیستی خارق‌العاده‌ای دارند و تنوع زیستی که هم مناطق مرطوب و خشک و هم مناطق میان‌بند را شامل می‌شود و اگر شاهوار نبود تفاوت دمای شبانه‌روز شاهرود چنان بود که هرگز چنین جمعیتی نمی‌توانست در شاهرود زندگی کند. به همین خاطر یک سپر حفاظتی برای جنگل‌های هیرکانی است که تنوع زیستی خارق‌العاده‌ای دارد و مهمترین عامل در تغییر اقلیم و همچنین کاهش بار ریزگردها به شمار می‌رود.»
رستگاران در ادامه گفت: رشته‌کوه البرز شرقی و شاهوار منشاء زایش و زندگی منطقۀ شاهرود است. تعصب مردم نسبت به نام شاهوار مشخص است. وقتی صحبت از نام‌گذاری استان جدیدی در این منطقه می‌شود اولین نامی که به ذهن می‌رسد واژۀ شاهوار است؛ چراکه این کوه بلند در هوای آفتابی و عاری از گردوغبار از سایر مناطق شاهرود، بسطام، مجن، کلاته خیج، میامی، بیارجمند، طرود و دهملا دیده می‌شود. نام بسیاری از همایش‌ها، جشنواره‌ها، شرکت‌های بزرگ و واحدهای صنفی مختلف شهرستان برگرفته از این نام است. رشته‌کوهی که نماد تاریخ طبیعی و سربلندی مردم شهرستان شاهرود و هزاران سال مأمن حیات‌وحش و تأمین‌کننده آب شرب و کشاورزی مردم دو سوی البرز شرقی بوده است. ارزش این کوه برای مردم شاهرود، همچون دماوند برای ایران است؛ به گونه‌ای که بسیاری از شرکت‌ها و واحدهای اقتصادی این شهرستان بخشی از نام خود را از این قله مرتفع وام گرفته‌اند.
این پژوهشگر میراث‌فرهنگی سمنان با بیان این‌که «قله شاهوار» می‌توانست به‌عنوان قطب گردشگری ورزش کوهنوردی در شمال شرق کشور معرفی شود، زیرا علاوه بر ارتفاع چهار هزار متری در جوار منطقه صخره‌ای «مجن» قرار گرفته، افزود: در نتیجه می‌توان اردوهای تیم ملی کوهنوردی و صخره‌نوردی و ورزش‌های صعودی را همگی به طور متمرکز در یک نقطه برگزار کرد. به نظر می‌رسد کمتر نقطه‌ای در کشور باشد که بتوان در یک سوی آن کوهنوردی در میان برف و مسیرهای صعب‌العبور و در سوی دیگر آن سنگ‌نوردی و صخره‌نوردی کرد، آن هم در مدت زمانی بسیار کوتاه.
رستگاران همچنین بیان کرد: می‌توان با گردشگری‌های مسؤولانه و حرفه‌ای، ایجاد تورهای کوهنوردی، برگزاری اردوهای تیم‌های کوهنوردی و لیدری تورهای گردشگری و … شاهد اشتغال‌زایی خوبی در منطقه شاهوار بود، آن‌طور که مسؤولان ورزش و جوانان می‌گویند این کوه سالانه میزبان ۵۰۰ کوهنورد است. «حدید نیابتی» از کوهنوردان بنام شمال شرق ایران معتقد است شاهوار می‌تواند قطب کوهنوردی باشد و گفته است «این کوه به دلیل شباهات‌هایی که با قله‌های مرتفع در ایران و پاکستان دارد می‌تواند تمرینی بسیار عالی برای کوهنوردان باشد.»
این پژوهشگر میراث‌فرهنگی همچنین گفت: شاهوار یک اسم طبری است که در لغت طبری از دو بخش «شاه + وار» تشکیل شده که در فارسی به معنی «مانند شاه» یا «شاه‌گونه» است که مسلماً به دلیل این است که این قله بلندترین قله در منطقه است
