نمایشنامه پژوهی و مرکز اسناد فرهنگی آسیا

به گزارش سایت دیده بان ایران؛  آخرین سخنرانی پنل ویژه کنفرانس ملی نمایشنامه پژوهی، به سخنرانی دکتر محمد نجاری، متخصص مطالعات بین رشته ای هنر و ادبیات اختصاص یافت که درسخنرانی خود به مرکز اسناد فرهنگی آسیا و نمایشنامه پژوهی پرداخت. متن کامل این سخنرانی چنین است:

1. مقدمه

در آغاز دهه 50 گفتمان روشنفکری در آسیا شکل می گیرد با نام گفتمان فرهنگ و تمدن آسیا، شاید از همین گفتمان است که کتاب آسیا در برابر غرب بعدتر نگاشته می شود. این گفتمان مورد پسند حکومت پهلوی قرار گرفت که با برگزاری جشن‌های 2500 ساله تلاش کرده بود اقتدار خود را حوزه های گوناگون فرهنگی تاریخی ادبی هنری به جهانیان نمایش دهد. در این راستا موسسات علمی فرهنگی هنری گوناگونی در این دهه در کشور ایران آغاز به کار کردند که یکی از آن مراکز، مرکز اسناد فرهنگی آسیا است.

«اندیشۀ ایجاد مرکز اسناد فرهنگی آسیا به سال های آغازین 1350 بازمی گردد. در کنفرانس بین المللی ملت های آسیایی که در زمینۀ سیاست های فرهنگی در سال 1973 / 1352در جاکارتای اندونزی برگزار شد، این اندیشه به منصۀ ظهور رسید. از آنجاکه ایران قصد داشت در این عرصه پیشگام باشد، چندی بعد به استناد قانون تأسیس شورای عالی فرهنگ وهنر، مصوب دی ماه 1355، راه اندازی مرکز اسناد فرهنگی آسیا را در دستور کار قرار داد. یک سال بعد مرکز اسناد فرهنگی آسیا فعالیت خود را به عنوان یک مرکز بین المللی دولتی غیرانتفاعی با اعتبارات مستقل و براساس برنامۀ کار تنظیمی جلسۀ مورخ چهارم تیرماه 1356 که به تصویب هیئت امنا رسیده بود، آغاز نمود و بودجۀ آن نیز به صورت کمک مالی از طرف وزارت فرهنگ و هنر تأمین گردید. همچنین برای استمرار فعالیت این نهاد، ساختار اداری و پژوهشی گسترده ای مصوب شده بود تا شأن و جایگاه آن به عنوان یک نهاد بین المللی حفظ شود[...] نکتۀ قابل توجه این است که در هیأت امنا و نیز گردانندگان این مرکز برخلاف بسیاری دیگر از نهادهای فرهنگی دهۀ 1340 و 1350 هیچ یک از شخصیت های سیاسی حضور نداشتند و مقرر بود که با ترکیب علمی، فعالیت کنند. مرکز اسناد فرهنگی آسیا قرار بود به امور زیر اهتمام ورزد: ایجاد تعامل علمی با کلیۀ افراد و یا مؤسسه هایی که به نحوی در زمینۀ فرهنگ آسیا فعالیت دارند؛ پژوهش، بررسی و مطالعه دربارۀ اسناد و جلوه های فرهنگ ملل آسیایی و کمک به انتشار آثار ارزشمند دانشمندان در این زمینه؛ ترتیب دادن سخنرانی ها، سمینارها، کنگره ها و نمایشگاه ها در زمینۀ فرهنگ آسیا؛ کمک به تربیت پژوهشگران در همۀ زمینه های تعریف شده؛ انتشار کتاب شناسی ویژه در همۀ زمینه های فرهنگی آسیا و[...]»

 در مادۀ1 اساسنامۀ (بنیادنامه) این مرکز آمده است: «به منظور شناساندن میراث فرهنگی ملل آسیا به یکدیگر و به جهانیان در ارتباط با سازمان آموزشی علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) در جهت گردآوری و طبقه بندی و انتشار اطلاعات مربوط به کلیۀ اسناد و مدارک فرهنگی و تشویق و کمک به پژوهش ها و بررسی های فرهنگی و هنری ملل آسیایی و همچنین گسترش تفاهم علمی و فرهنگی بین این ملل، مرکزی به نام اسناد فرهنگی آسیا که مترادف انگلیسی آن عبارت است از:

Asian Cultural Documentation Center for Unesco, Tehran که اسم مخفف آن ACDCU است در تهران تأسیس می گردد»

این مرکز مهم بین المللی، با گردآوری کتاب‌ ها، پژوهش ها و مقاله هایی که درباره فرهنگ آسیا در سراسر جهان و به زبان های مختلف نوشته شده اند، با تشکیل یک کتابخانه تخصصی و مرجع درباره فرهنگ آسیا شروع به کار می کند و اقدامات مهمی را انجام می دهد که به طئر خلاصه باید گفت:

1- در بخش چاپ و نشر: انتشار مجموعۀ کتاب شناسی و مدارک فرهنگی، مجموعۀ فرهنگ و هنر آسیا (مانند: خیمه شب بازی، هنرهای نمایشی سنتی و وسایل ارتباط جمعی در ژاپن، کره و...)، مجموعۀ متون آموزش علوم اطلاع رسانی و اسناد و مدارک آرشیوی، مجموعۀ کتاب ها به زبان خارجی، نشریه های ادواری،

2- در بخش پژوهش و روابط بین الملل: تشکیل همایش منطقه ای کارشناسان آسیا دربارۀ مراکز فرهنگی از 8 تا 11 اسفند 1356 با حضور نمایندگان کشورهای اندونزی، بنگلادش، پاکستان، تایلند، زلاندنو، ژاپن، سریلانکا، سنگاپور، فیلیپین، کره جنوبی،  نپال، ویتنام، هندوستان و نمایندۀ عالی سازمان جهانی یونسکو در ایران تشکیل می شود.

3-برگزاری نمایشگاه بزرگ هنر گرافیک اسیا در مهر 1357

4- شناسایی موسسات، هنرمندان و محققان آسیایی

5- شروع به آرشیو ضبط موسیقی و نواهای آیینی

6- آرشیو عکس و اسلاید

7- نمایشگاه خط

8- نمایشگاه عکس

9- برگزاری کلاس های آموزشی

این‌ها اقدامات مهم و تاثیرگذاری است که مرکز اسناد فرهنگی آسیا در عمر کوتاه خود از دی ماه 1355 تا پیروزی انقلاب اسلامی انجام می دهد.

پس از انقلاب و با اتمام قرارداد اجارۀ دفتر مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ادرۀ این مرکز به همراه حقوق کارکنان و اموالش به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محول می شود. تا اینکه در جلسۀ هیات دولت مورخ 26/ 10/ 1360 با تبصره 36 قانون بودجه به موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ( بعدها به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تغییر نام یافت) از مراکز وابسته به وزارت علوم منتقل شد. این مرکز در سالهای متفاوت فراز و فرود بسیاری داشته و چنانکه در اسناد سال 1364 پژوهشگاه موجود است و در کتاب سرنوشت موسسه های پژوهشی علوم انسانی ایران از بنیاد فرهنگ ایران تا موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی نوشته علیرضا ملایی توانی نیز منتشر شده:

« یونسکو از چگونگی و کیفیت فعالیتهای مرکز اسناد فرهنگی آسیا رضایت نداشت و در این باره به صورت مکرر مراتب ناخرسندی خود را ابراز داشته و مکاتبات فراوانی صورت داده بود، به صورت تهدید تکرار کرد که اگر فعالیتهای تعریف شدۀ مرکز ادامه نیابد، این مسئولیت به کشور هند سپرده خواهد شد. از همین رو، زنده یاد دکتر بروجردی، رییس وقت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، طی نامه ای از آقای سید محمد خاتمی، کمک می خواهد و با تدابیری که اندیشیده شد، خطر واگذاری این مرکز به کشورهای دیگر پایان یافت.» و مرکز اسناد فرهنکی آسیا، در بخش های گوناگون فرهنگی هنری، از جمله نمایش و نمایشنامه پژوهی سالها به فعالیت خود ادامه داد.

تا اینکه در گفتگوی مهندس زهره عطایی آشتیانی با خبرگزاری ایلنا مورخ 18/11/1399 خبر انحلال مرکز اسناد فرهنگی آسیا رسانه ای شد و در دیگر رسانه های داخلی و خارجی بازتاب گسترده یافت و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی طی بیانیه ای اعلام کرد که به ماموریتهای مرکز اسناد فرهنکی آسیا خللی وارد نشده است.

گفتگوی پروفسور مهدی گلشنی، رییس اسبق پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با خبرگزاری دیده بان و بازنشر آن در خبرگزاری ایلنا و ناشیانه و جاهلانه خوان این اقدام از سوی وزارت علوم، و گزارش مفصل روزنامه آفتاب یزد، نیز گفتگوی مهندس حسن فقیه عبداللهی، معاون مرکز اسناد فرهنگی آسیا با خبرگزاری ایلنا، نشان از واقعیت خبر انحلال مرکز اسناد فرهنگی آسیا است و با توجه به اهمیت این مرکز مهم بین المللی در حوزه های گوناگون فرهنگی هنری، به ویژه نمایش و نمایشنامه پژوهی این پژوهش به فعالیت های مرکز اسناد فرهنگی آسیا خواهد پرداخت.

2. پیشینه

جدای از اسناد اداری و مکاتبات بین المللی که در نهادهای حاکمیتی ایران و سازمان جهانی یونسکو وجود دارد، بخشهایی از کتاب روابط ایران و یونسکو به کوشش مهشید لطیفی نیا، منتشر شده در سال 1385 به مرکز اسناد فرهنگی آسیا پرداخته است.

سپس در سال 1391 طرح پژوهشی شناسایی و طبقه بندی اسناد مرکز اسناد فرهنگی اسیا توسط شهرام یوسفی فر و محمد نجاری در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز می شود که منابع این پژوهش در کتابهای دیگری که نام آورده می شود، استفاده شده است.

در سال 1394، کتاب اسنادی از مرکز اسناد فرهنگی آسیا به کوشش علیرضا ملایی توانی و همکاران، توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر می شود.

در سال 1396، کلیۀ کتابهای منتشر شده مرکز اسناد فرهنگی آسیا در یک لوح فشرده توسط محمد نجاری گردآوری می شود و طرح کتابشناسی توصیفی مرکز اسناد فرهنگی آسیا نیز همزمان آغار می شود.

در سال 1397، چکیده مقاله ای از محمد نجاری با عنوان: « دیپلماسی علمی فرهنگیِ صلح پایدار و جهان عاری از خشونت و افراطی گری؛ واکاوی برنامۀ راهبردی مرکز اسناد فرهنگی آسیا» در چکیده مقالات اولین همایش ملی دانشگاه، صلح و توسعه منتشر می شود.

در سال 1398، فصل دهم کتاب «سرنوشت موسسه های پژوهشی علوم انسانی ایران از بنیاد فرهنگ تا موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی» نوشته علیرضا ملایی توانی به فراز و فرود مرکز اسناد فرهنگی آسیا پرداخته است.

پس از انتشار خبر انحلال مرکز اسناد فرهنگی آسیا، یادداشت دکتر محمد عارف، رییس کانون نمایشنامه نویسان و مترجمان خانه تئاتر، در خبرگزاری دیده بان منتشر و در سایر خبرگزاری ها بازنشر یافت که با ابراز نگرانی از انحلال یک مرکز بین المللی، به گوشه هایی از عملکرد این مرکز در حوزۀ هنر نمایش پرداخته بود. با توجه به اهمیت موضوع و نیز عملگرد علمی مرکز اسناد فرهنگی آسیا در حوزه هنر نمایش و نمایشنامه پژوهی، این گفتار فرصتی برای یادکرد از پژوهشگرانی است که سالها برای حفظ و معرفی نمایش در مرکز اسناد فرهنگی آسیا تلاش کرده اند.

3. بحث و بررسی

چنانکه در تاریخچه مرکز اسناد فرهنگی آسیا اشاره شد، یکی از اصلی ترین فعالیت های این مرکز توجه به هنر بوده است. حضور زنده یاد مرتضی ممیز به عنوان معاون مرکز نیز در این مهم بی‌تاثیر نبوده است. فرهاد ورهرام مستندساز برجسته نیز از همکاران این مرکز بوده که با تهیه عکس از آیین های نمایشی با مرکز همکاری داشته است. اما مهمترین فرد در این بخش، حضور استاد یوسف صدیق است که سالها به عنوان کارشناس در بخش هنرهای نمایشی و به ویژه هنر نمایش عروسکی با این مرکز همکاری داشته است.

در سال 1355، نخستین کتاشناسی تئاتر و سینما به زبان فارسی توسط شیرین تعاونی در 131 صفحه توسط مرکز اسناد فرهنگی آسیا منتشر می شود. این مجموعه شامل نام تمام نمایشنامه های منتشر شده تا آن زمان به زبان فارسی است که مهمترین اتفاق برای نمایشنامه پژوهان است.

کتاب هنرهای نمایشی سنتی هند، نوشته مجید امین موید دیگر کتابی است که در سال1351 توسط مرکز اسناد فرهنگی آسیا منتشر می شود و نمایش پژوهان را با این نوع از نمایش آشنا می کند.

کتابهای مجموعه مقالات هنرهای سنتی نمایشی و وسایل ارتباط جمعی در ژاپن، کره و فیلیپین؛

عروسکهای خیمه شب بازی و نقش آن ها در اجتماع نوشته ساویتری شیوا لینگاپا؛ نمایش های سنتی و وسایل ارتباط جمعی در آسیای جنوب شرقی، نوشته ژاک برونه؛ از دیگر کتابهای منتشر شده این مرکز در سالهای فعالیت خود بوده است.

طرح پژوهشی گفتمان صلح در ادبیات نمایشی پس از انقلاب اسلامی، نیز از سوی نگارنده ارایه شده و در دست بررسی بود.

بخش مهمی از طرح کلان تبیین ظرفیت و جایگاه بین المللی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی که جزو طرحهای اولویت دار وزارت علوم در مرکز اسناد فرهنگی آسیا تدوین شد، به آیین های نمایشی، هنر نمایش و نمایشنامه نویسان اختصاص داشت که متاسفانه ناتمام رها شد و خود قصه ای دیگر است.

در سالهای اخیر با همکاری هنرمندان برجسته ای همچون استاد علی نصیریان، مریم معترف، دکتر اردشیر صالحپور، دکتر قطب الدین صادقی، استاد بهرام دوست قرین، استاد منصور خلج، استاد علیرضا حنیفی، دکتر محمد عارف و... با برگزاری نشستهای علمی و معرفی و نقد نمایشنامه و نمایشنامه خوانی این مرکز علمی به عنوان پناهگاه علمی هنر نمایش در آمده بود که می توان از نشستهای نمایشنامه خوانی سرباز شال بلند، رونمایی نمایشنامه های بانوگشسب نامه و پنج صندوق، زیبایی شناسی هنر آیینی در نمایشنامه های مذهبی، نقد نمایشنامه نویسی ربع قرن جشنواره تئاتر کودک و نوجوان، اقتباس نمایشی از داستانهای مثنوی و... اشاره کرد.

همواره نیز در این سالها بخشی از همایش‌ها وکنفرانس‌هایی که مرکز اسناد فرهنگی آسیا برگزار کرده یا با آنها همکاری داشته به هنر نمایش اختصاص داشته است که مهمترین ویژگی این فعالیت ها دو ویژگی کاربردی و بین رشته ای بودن آن‌هاست؛ در همین روزگار کرونا در ارتباط مرکز اسناد فرهنگی آسیا با سایر نهادها، دو نشست نمایش در دوران کرونا برگزار شد و شاید آخرین فعالیت علمی مرکز اسناد فرهنگی آسیا با هنر نمایش، همکاری با دبیرخانه نخستین کنفرانس ملی نمایشنامه پژوهی بود که به دلیل انحلال مرکز، ناتمام ماند.

حال به عنوان پژوهشگری که ده سال از عمر خود را در مرکز اسناد فرهنگی آسیا سپری کرده، و در سالهای گذشته مقالات و سخنرانی های بسیاری در حوزۀ نمایش با تعلق سازمانی مرکز اسناد فرهنگی آسیا، منتشر و ارایه کرده باید به سیاستگذاران فرهنگی تذکر دهم که یک مرکز مهم بین المللی یک امانت در دست ما است و حق نداریم نادانسته یا به دلخواه و زیاده خواه سرنوشت آن را به هوای نفس خود گره بزنیم؛ و چنانکه در ابتدای این مقال ذکر شد، این مرکز با نام فارسی مرکز اسناد فرهنگی آسیا به عنوان یک مرکز مستقل بین المللی مصوب شده و تغییر نام و توجیه خطای رخ داده، با نام ارتقای مرکز، خطایی نابخشودنی در آیینۀ تاریخ است.

لذا ضمن سپاس از پروفسور مهدی گلشنی، عضو محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی، جناب مهندس سید مصطفی آقا میرسلیم، نماینده محترم مجلس شورای اسلامی و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و مشاوران ایشان، دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، عضو محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی و رییس محترم سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و معاونان و مشاوران ایشان، که درباره جلوگیری از انحلال این مرکز تلاشهای بیدریغ انجام داده اند، از استادان گرانقدر دکتر حمید تنکابنی، عضو شورای سیاستگذاری نخستین کنفرانس ملی نمایشنامه پژوهی، سرکار خانم دکتر زهرا حیاتی، رییس محترم کنفرانس، دکتر محمد عارف رییس کانون نمایشنامه نویسان و مترجمان خانه تئاتر نیز که همدل و همداستان برای پایان خوش مرکز اسناد فرهنگی آسیا بوده اند نیز سپاسگزارم و با وام گرفتن از سخن استاد بهرام بیضایی که در پیام درگذشت استاد اکبر رادی مرقوم کردند:

«نامَردی است که در جواب تبریکِ رادی تسلیت بگویم!

این نه از من که از روزگار است ـ آری ـ

آن هم آن جایی که تبریک فرقِ چندانی با تسلیت ندارد»

در اختتامیه نخستین کنفرانس ملی نمایشنامه پژوهی ایران که جشن نمایشنامه نویسی ایران است اعلام می‌کنم ناقوس عزای تراژدی انحلال مرکز اسناد فرهنگی آسیا نواخته شده و هر سکوت زخمه ای بر این جسم بی جان است. لذا از برگزار کنندگان و شرکت کنندگان این کنفرانس دعوت می کنم در بیانیۀ پایانی نخستین کنفرانس ملی نمایشنامه پژوهی ایران بر اهمیت حفظ مرکز اسناد فرهنگی آسیا به عنوان یک میراث ملی به ویژه برای اهل هنر نمایش تاکید شود؛ به راستی که «تبریک فرقِ چندانی با تسلیت ندارد؛ این نه از من که از روزگار است.»

با آرزوی صلج پایدار در جهان و درخشش گوهر ادبیات نمایشی ایران

محمد نجاری

اسفندماه 1399