«طرح یکسان‌سازی قبور شهدا» در دوره چه کسی اتفاق افتاد؟
روز گذشته رهبر انقلاب با حضور در بهشت زهرا و زیارت قبور شهدا با انتقاد از طرح یکسان سازی مزار شهدا گفتند: هیچ لزومی ندارد که ما این [علامت‌ها] را صاف کنیم، به خیال اینکه میخواهیم زیباسازی کنیم. زیبایی هر جایی و هر چیزی به حَسَب خودش است؛ زیبایی انسان، زیبایی باغ، زیبایی قبرستان، زیبایی هر چیزی را باید به حَسَب خودش محاسبه کنیم.
به گزارش دیده بان ایران؛ روز گذشته رهبر انقلاب با حضور در بهشت زهرا و زیارت قبور شهدا با انتقاد از طرح یکسان سازی مزار شهدا گفتند: هیچ لزومی ندارد که ما این [علامت‌ها] را صاف کنیم، به خیال اینکه میخواهیم زیباسازی کنیم. زیبایی هر جایی و هر چیزی به حَسَب خودش است؛ زیبایی انسان، زیبایی باغ، زیبایی قبرستان، زیبایی هر چیزی را باید به حَسَب خودش محاسبه کنیم.
انتقادی که برخی مسئولان را بر آن داشت تا این موضوع را پیگیری نمایند. اما آماجرای یکسان سازی مزار شهدا از کجا آغاز شد؟
آغاز حواشی از زمان بقایی
در یکی از واکنش‌های ماندگار به این طرح که در زمان ریاست حمید‌بقایی در میراث فرهنگی به اوج رسید، دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر در سال ۸۸ با امضای طوماری، مخالفت خود را با طرح یکسان‌سازی قبور مطهر شهدای بهشت زهرا(س) اعلام کردند.
بسیج دانشجویی دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز در پی زمزمه‌های از سرگیری طرح یکسان‌سازی قبور مطهر شهدا در بهشت‌زهرا(س)، نامه‌ای را خطاب به ریاست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری وقت تنظیم کرده که در متن آن آمده بود: «ریاست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آقای بقایی باسلام و احترام به دنبال اجرای طرح ساماندهی در گلزارهای شهدای سراسر کشور و تصمیم‌گیری مجریان، مبنی بر شروع اجرای طرح در بهشت‌زهرای تهران و اجرای آن در قطعه ۴۴ گلزار شهدا، نگرانی‌هایی از سوی خانواده‌های شهدا و زائرین نسبت به آسیب‌دیدن شکل و فرم مزار شهدا وجود دارد که فقط یک مساله احساسی نیست، بلکه این اعتراضات از طرف کسانی بیان می‌شود که دلسوزانه و متعهدانه نگران از دست رفتن نمادها، تصاویر، شعرها و شعارهایی هستند که شاید برای نسل اول و دوم انقلاب بر اثر تکرار عادی به نظر بیاید و اهمیت چندانی نداشته باشد، اما با گذشت زمان ارزش تاریخی و فرهنگی این آثار روشن‌تر خواهد شد. آثاری که تنها یادگار‌های باقیمانده از دوران انقلاب و دفاع مقدس هستند و نمادی از ایثارهای مومنانه دیروز برای نسل پرسشگر امروز و آینده هستند.
مزارهایی که هر کدام از آن‌ها به تنهایی شاخص و گویای اندیشه شهیدانی است که اعتقادات و آرمان‌های‌شان در قالب وصایا و شعارها بر سنگ مزارشان حک شده است. همچنین تزیین حجله‌ها و انتخاب اشیای آن‌ها و شکل ظاهری سنگ مزارها نیز براساس سلیقه خانواده‌ها و بازماندگان شهدا و تحت تاثیر حال و هوای مومنانه و قهرمانانه آن دوره طراحی شده است. تنوع موجود در شکل ظاهری و محتوای سنگ نوشته‌های مزارها، نمایشگاهی هنرمندانه و موزه‌ای تاریخی به وجود آورده است که اگر تمام امکانات بسیج شوند و همه هنرمندان جمع شوند، قادر نخواهند بود معنویتی که فضای فعلی به زائران القا می‌کند را به وجود آورند.
متاسفانه طرحی با عنوان ساماندهی و بهسازی مزار شهدا، برای حل مشکل تنوع موجود در گلزارهای شهدا که در عین حال بارزترین خصیصه فرهنگی آن‌ها به شمار می‌رود، با مدیریت بنیاد شهید و امور ایثارگران و همکاری شهرداری‌های هر شهر و روستا و همچنین وزارت کشور از چند سال پیش آغاز و در بیشتر نقاط کشور به اجرا گذاشته شده است.
غافل از اینکه این تنوع نه تنها مشکل نیست، بلکه کنار هم قرارگرفتن این سلیقه‌ها و تنوع موجود در طراحی قبور گلزار شهدا، معرف ریشه‌های عمیق فرهنگی دفاع و جهاد و شهادت، در آحاد مردم به خصوص خانواده‌های معزز شهداست و تبدیل آن‌ها به یک نماد واحد حتی اگر به منظور زیباسازی و با معماری اسلامی و ایرانی تزیین و طراحی شده باشد، نمی‌تواند گویای شور و عشق و عرفان دل‌هایی باشد که در فضای معنوی و حماسی آن برهه از تاریخ کشور با اعتقاد عمیق خود، این تابلوهای زیبا را ترسیم کرده‌اند.
اکنون با توجه به ارزش تاریخی فرهنگی گلزار شهدا و اقدام مصرانه بنیاد شهید و شهرداری تهران جهت تخریب این فضا به منظور اجرای طرح بازسازی و یکسان‌سازی مزارها، باید پرسید حفظ این آثار ارزشمند برعهده کدام نهاد مسئول است؟
امر به معروف مسئولان
امضا کنندگان نوشته بودند که در پی اعتراضات و نگرانی‌های ابزار شده نسبت به اجرای این طرح، توجه به ذکر چند نکته ضروری است:
۱ـ تنوع در شکل ظاهری مزارها، نماد مردمی بودن دفاع است و انهدام این تنوع و یکسان‌سازی آن‌ها تداعی‌کننده اجبار و زور و عدم رضایت خانواده‌ها در اعزام نیروهای مردمی و تشابه آن با قبور کشته‌شدگان جنگ‌های جهانی در سایر کشورهاست.
۲ـ گلزار شهدا نمایشگاهی از تفکرات، انگیزه‌ها و اعتقادات بازیگران و کارگردانان اصلی قضیه‌ای به نام دفاع مقدس است. شکل ظاهری حجله‌ها و محتوای سنگ نوشته‌ها نمایانگر حضور طبقه‌های اجتماعی متفاوت در جنگ، طرز تفکر و وابستگی‌های فرهنگی و قومی آن‌ها و همچنین منبع ارزشمندی برای مطالعات فرهنگی و مردم‌شناسی پژوهشگران علوم اجتماعی و شناخت واقعیت‌های انقلاب و جنگ است.
۳ـ جا دارد از مسئولان سازمان میراث فرهنگی پرسیده شود آیا یک اثر فقط با گذشت زمان ارزش تاریخی پیدا می‌کند و آیا ارزش تاریخی آثاری که نقش موثری در انتقال پیام انقلاب و دفاع مقدس به نسل‌های آینده خواهد داشت، کمتر از آثار به‌جا مانده از دوران پادشاهان گذشته است؟ در حالی که درباره نقش‌ها و نمادهای بر جای مانده بر روی اشیاء، ظروف، کوزه‌های قدیمی و حتی سنگ قبور باستانی مطالعات گوناگون انجام شده و هزینه زیادی صرف مرمت و حفظ آن‌ها می‌شود.
۴ـ با توجه به اینکه تاکنون محافظت از این فضای فرهنگی و زیارتی به باد و باران سپرده شده و حتی بسیاری از این مجموعه فضاهای فرهنگی که میراث فرهنگی انقلاب اسلامی برای نسل‌های آتی محسوب می‌شوند، توسط اقدامات عجولانه و غیرفرهنگی برخی دستگاه‌ها دچار یکسان‌سازی (بخوانید تخریب) شده است؛ آیا وقت آن نرسیده که برای حفظ و مرمت و نگهداری این آثار ارزشمند تاریخی و در عین حال مقدس و فرهنگی این کشور اقدام جدی بشود و از نابودی و تخریب آن‌ها جلوگیری شود؟
۵ ـ ماندگار کردن قبور با استفاده از مصالح بهتر، یکی از اهداف این طرح اعلام شده است، در صورتی که عقل سلیم حکم می‌کند در حالی که بسیاری از این مزارها سالم و بدون فرسودگی هستند، نسبت به حفظ و مرمت آن‌ها اقدام شود نه تخریب و بازسازی آن‌ها.
۶ـ البته ساخت موزه جنگ و دفاع مقدس امر شایسته و بایسته‌ای است، ولی نه به منظور نگهداری حجله‌ها، عکس‌ها و اشیای موجود در آن‌ها و شاید سنگ مزارها. چرا که تاثیر‌گذاری فرهنگی و معنوی این عکس‌ها و نمادها در یک مکان زیارتی به صورت یک موزه طبیعی بسیار بیشتر از قراردادن آن‌ها در یک موزه تاریخی (حتی در مجاورت گلزار شهدا) است.
۷ـ محور طرح ساماندهی، ایجاد زیبایی ظاهری براساس نظم و یکسان‌سازی است. در حالی که نمی‌توان زیبایی و ارزش یک مکان تاریخی، فرهنگی و زیارتی را فقط با معیارهای ظاهری و فیزیکی سنجید.
۸ـ متاسفانه غلبه نگرش مدرنیستی بر دیدگاه‌های معماری ایرانی و اسلامی و اولویت نداشتن جنبه‌های فرهنگی اصیل و ریشه‌های مذهبی و معنوی با توجه به پیشینه قوی معماری و فرهنگ ما که در تک تک آثار فرهنگی گذشته مملکت ما مشهود است (که به یونیفرم‌سازی می‌انجامد) باعث شده تا در یک نگرش سطحی و متاثر از فرهنگ مدرن، طرح یکسان‌سازی مزار شهدا به اجرا در آید که با اندکی دقت در موارد اجرا شده این طرح، می‌توان به عمق فاجعه فرهنگی رخ داده پی برد.
(جهت تقریب به ذهن می‌توان به این مثال متوسل شد که دستگاهی به بهانه نامنظم بودن بقایای تخت جشمید آن را تخریب کرده و سپس با استفاده از مصالح و معماری جدید به ساختن یک تخت جمشید منظم اقدام کند.) بنابراین با توجه به اهمیت موضوع و نگرانی‌ها و واکنش‌های اقشار فرهیخته، دانشگاهی، فرهنگی و مذهبی جامعه در برابر این طرح شتاب‌زده، از جنابعالی انتظار می‌رود اقدامات لازم را جهت ثبت گلزارهای شهدای سراسر کشور به عنوان میراث فرهنگی انقلاب اسلامی به منظور حفاظت این اماکن از گزند تخریب جاهلانه و فرسایش آن‌ها مبذول کنید.
تشریح معضلات یک اقدام
این رویه بدون توجه ادامه یافت و در ادامه سال ۸۹ بهروز ساقی، جانباز و کارشناس مسائل فرهنگی در گفت‌وگو با فارس با اشاره به اینکه طرح یکسان‌سازی قبور شهدا از زمان مدیریت حسین دهقان(یکی از روسای بنیاد شهید) مطرح شده، اظهار داشت که این طرح در بهشت زهرای تهران که محل انس خانواده شهدا با فرزندان‌شان است و انس عجیبی به چنین فضایی دارند، مناسب به نظر نمی‌رسد.
وی تصریح کرد: البته این طرح در روستاها و شهرهای کوچکی که مزار شهدا از شکل و شمایل مناسبی برخوردار نیستند، مفید به نظر می‌رسد ولی باز هم باید دقت داشت که این طرح در زمینه‌های هنری، معماری و مذهبی کارشناسی شده باشد تا به عنوان زیارتگاه‌های کشور مطرح شود. این جانباز تصریح کرد که بعضی از این شهدا کرامت‌هایی دارند که مزارشان به عنوان زیارتگاه مردم درآمده، به همین خاطر باید توجه داشت که بر اثر یکسان‌سازی قبور شهدا، این مزارها در نظر مردم گم می‌شود.
ساقی با اشاره به سرمایه‌گذاری‌های فرهنگی در کنار مزار شهدا گفت که باید برای جذب جوانان به چنین فضاهایی از کارهای سطحی پرهیز کرد و با تولید کارهای هنری تاثیرگذار در کنار مزار شهدا در راستای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت گام برداشت. وی تاکید کرد که به جای اینکه تنها به پول خرج کردن فکر کنیم، اگر مقداری ذوق و دغدغه داشته باشیم، طرح‌های تاثیرگذارتری وجود دارد که خانواده شهدا نیز از آن‌ها استقبال خواهند کرد. این کارشناس مسائل فرهنگی در خصوص رضایت خانواده شهدا برای اجرای این طرح...
... خاطرنشان کرد که بر فرض که اگر اکثریت خانواده‌های شهدا نیز به اجرای این طرح رضایت دهند بازهم نظر اقلیت خانواده شهدا شرط است و باید رضایت آن‌ها نیز برای انجام چنین کاری مدنظر قرار گیرد.
احیای طرح حاشیه‌ساز
ماجرا در گوشه و کنار ایران ادامه داشت و صدای خانواده شهدا نیز به هیچ کجا نمی‌رسید تا اینکه در سال ۹۵ دوباره اعتراضات اوج گرفت. در تابستان آن سال مسعود ملکی برادر دوشهید و مخالف طرح همسان‌سازی قبور شهدا در گفت‌وگویی جنجالی خبرداد که طیف عظیمی از اساتید در تقبیح این طرح ۱۰ سال پیش در گفت‌وگویی نظرات خود را بیان کرده‌اند ولی چون متولیان این طرح یا از سواد کافی بهره‌مند نیستند یا در پیشبرد اهداف ناصحیح خود عناد دارند، دوباره این موضوع را به جریان انداخته‌اند.
وی مزار شهدا را علاوه بر جایگاهی مقدس و زیارتی برای مردم، موزه دفاع مقدس نامید و اظهار داشت که مزار شهدا یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین نقاطی است که می‌توان در آن سن، دغدغه‌های دینی و وصایای شهدا را در آنجا دید.چنین مزاری برای شهدا پیش از همسان‌سازی در سراسر دنیا برای شهدا و باقیماندگان از جنگ بی‌سابقه است. از جنبه دیگری که می‌توان به این طرح انتقاد داشت، بی سروسامانی خانواده‌های شهدا پس از اجرای همسان‌سازی است؛ چرا که مادران و همسران شهدا جای خالی عزیزان‌شان را با این مزارها و تزیین آن‌ها پر کرده‌اند و به نوعی به خود آرامش داده‌اند.
برای مثال مادری که فرزندش با لب تشنه به شهادت رسیده، به یاد لب عطشان حسین(ع) حوضچه‌ای کنار مزار فرزندش بنا کرده یا شهیدی که به یاد سالار شهیدان تنها خواسته مزارش با خاک پوشیده شود و هیچ سنگی مزارش را نپوشاند، اسطوره‌های دفاع مقدس و زیرورو‌کننده دل‌ها هستند. ملکی ادامه داد که حالا با اجرای این طرح چیزی جز تلی از خاک برای شهدا باقی نمی‌ماند و همه یادها و وصایای این عزیزان که شاید با حضور بر سر مزارشان تحولی بر دل‌های آگاه ایجاد می‌شد، کمرنگ می‌شود.
امروز با این طرح همسان سازی، گلزار شهدای همدان همچون مسیحیان در دنیا شده است؛ با احترامی که به شهدا و مردگان مسیحی قائل هستیم ولی هویت دینی و انقلابی شهدای ما با الگوهای رفتاری که مدیران انتخاب کردند برای مزار شهدا فرق دارد. این برادر شهید تاکید کرد که انقلاب اسلامی در تقابل با فرهنگ غرب از بحرانهای مدرنیته و یکسان‌سازی ناگزیر است و طرح همسان‌سازی مزار شهدا نیز در همان راستای هماهنگ‌سازی دهکده جهانی باید دید که چندوقت است این اتفاق درون کشورمان صورت گرفته و البته بخش دیگری نیز در سایه بی‌تدبیری مدیران سایه گسترانده که باید به این مهم رسیدگی شود.
رخصت از خانواده شهدا
بعد از این اظهارات و در روزهایی که به هفته دفاع مقدس نزدیک می شدیم، بهمن کارگر رییس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس در اظهاراتی به این اقدامات واکنش نشان داد و در پاسخ به سوال خبرنگاری در خصوص موضع بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در خصوص طرح یکسان‌سازی قبور شهدا، گفت:«این طرح توسط بنیاد شهید وامور ایثارگران طراحی شده و تاکید ما بر این است که هر اقدامی که در خصوص یکسان‌سازی قبور شهدا انجام می شود فقط باید با موافقت و رضایت خانواده های معظم شهدا باشد».
نارضایتی خانواده معظم شهدا
پیش از این حواشی ابوالفضل قناعتی، عضو هیات رییسه شورای شهر تهران چهارم از اعتراض جمعی از خانواده‌های شهدا در پی طرح ساماندهی قبور شهدا خبر داد. وی با بیان اینکه در پی طرح ساماندهی قبور شهدا جمعی از خانواده شهدا نسبت به این ساماندهی اعتراض داشتند، گفت: خانواده شهدا معتقد هستند که باید قبر فرزندان‌شان به حالت قدیمی باقی بماند. وی با بیان اینکه مدیریت سازمان بهشت زهرا(س) در نظر دارد در طرح ساماندهی قبور شهدا نسبت به یکسان‌سازی قبور اقدام کند، افزود: در بررسی‌های اولیه مشخص شده که این ساماندهی مصوبه شورا ندارد و به هرحال نظر خانواده شهدا درخصوص قبور فرزندان‌شان بسیار مهم است و باید جلساتی با مسئولان سازمان بهشت‌زهرا(س) در این خصوص گذاشته شود.
بروشورهای خودجوش
با اینکه مسئولان وظیفه بررسی این موضوع را که دغدغه خانواده شهدا شده بود برگردن یکدیگر می‌انداختند، عده‌ای خودجوش به مبارزه با این طرح و آزار خانواده شهدا پرداختند. در همین راستا( در یک پنج شنبه‌ای که زمان سرزدن به قبور شهداست) در گلزار شهدای بهشت زهرا (س) بروشورهایی توزیع شد که وضعیت گلزار های شهدا را قبل و بعد از ساماندهی به قیاس گذاشته بود. این بروشورها که مشخص نبود از چه سازمانی توزیع شده بود به شکلی بسیار زیبا وضعیت گلزارهای شهدا را قبل از طرحی موسوم به ساماندهی که حال و هوای معنوی مزار شهدا را تخریب کرده است، نشان می داد و پس از آن نگاهی به مزار های شهدای ساماندهی شده داشت که چگونه روح و کالبد معنوی گلزار های شهدا از آن خارج شده است.
تشریح یک ماموریت
در آن سال خبرگزاری ایکنا با علی اکبری، مسئول خانه شهید بهشت زهرا(س) گفت‌وگویی انجام داد. وی برای برخی اقدامات انجام شده به سخنان مقام معظم رهبری استناد کرد که فرموده‌اند «مناسب‌سازی شود و دسترسی آسان میسر شود» و گفت: برخی افراد مغرض به خانواده شهدا می‌گویند که سنگ مزار شهیدان این قطعه تعویض می‌شود؛ در حالی که چنین اتفاقی نیفتاده است و همان سنگی که پیش از این روی سنگ مزار قرار گرفته بود، دوباره نصب می‌شود، با هر رنگ و شکل و اندازه‌ای که بود و فقط سنگ مزارهای آن قطعه به منظور راحتی عبور و مرور والدین شهدا که کهنسال شده‌اند، همسطح می‌شود.
اکبری در پاسخ به اینکه پیش از این در قطعه ۴۴ اقدامی مبنی بر مناسب‌سازی صورت گرفت و همین موضوع سبب ایجاد ابهاماتی برای خانواده شهدا شده است، اظهار کرد: در قطعه ۴۴ گلزار شهدا که طرح یکسان‌سازی طی سال ۸۶ ـ ۸۷ انجام شد، به این صورت که اکنون در قطعه ۲۴ انجام می‌شود نبوده است.
در قطعه ۴۴ بحث یکسان‌سازی مطرح بود و می‌توان گفت که هم ویترین و هم سنگ مزار شهدا حذف شد، ولی اتفاقی که در قطعه ۲۴ می‌افتد، این گونه نیست و موضوع فقط همسطح‌سازی است. وی تاکید کرد: تعدادی از مزارهای قطعه ۲۴ بهشت زهرا(س) همسطح‌سازی شده است و برای انجام این اقدام، پیش از شروع کار با خانواده شهدایی که در این بخش قرار گرفته‌اند، تماس گرفته و درباره کاری که قرار بود انجام شود، توضیحاتی داده شد.
برخی از اعضای خانواده شهدا که با آنان در این باره گفت‌وگو شد، اظهار کردند که این اقدام باید با حضور خود آنان صورت گیرد که همین کار نیز انجام شد. برخی نیز رضایت دادند و کار را انجام دادیم. البته یادآور می‌شوم که اگر خانواده شهیدی نسبت به این موضوع رضایت نداشته باشد، ما دست به مزار آن شهید نمی‌زنیم و اجازه خانواده شهید، شرط نخست ما برای انجام همسطح‌سازی است.
مسئول خانه شهید بهشت زهرا(س) به خاطره‌ای در این‌باره اشاره کرد و افزود: مادر شهید کوه‌نژاد راضی به همسطح کردن مزار فرزندش نبود و به همین خاطر ما هم به مزار دست نزدیم. یک روز صبح به خانه شهید می‌آمدم که دیدم مادر شهید جلوی درب نشسته است. نگران شدم و تلفنی از مسئولان پرسیدم که نکند سنگ مزار تغییر داده شده باشد. گفتند: نه. گفتم در محل حاضر شوید تا مطمئن شویم. بعد از دقایقی خبر دادند که سنگ همچنان به همان شکل قبلی است. با خیال آسوده وارد خانه شهید شدم.مادر شهید ابتدا با تشر که تا الان کجا بودی با من برخورد کرد و ادامه داد که باید سنگ مزار پسرم را هم مثل بقیه کنی! تعجب کردم. گفتم شما که راضی نبودید. گفت بعد از سال‌ها خواب پسرم را دیدم که پشتش را به من کرد.
وقتی علت را پرسیدم، پسرم گفت: من را با ندادن رضایت از دیگر شهدا جدا کردی.اکبری در ادامه سخنانش در پاسخ به اینکه چند شهید در قطعه ۲۴ به خاک سپرده شده‌اند، گفت: بیش از چهار هزار شهید در این قطعه جای گرفته‌اند. البته کسب اجازه برای همسطح‌سازی قبوری که در این قطعه جای گرفته‌اند، فقط مخصوص خانواده شهداست و دیگر قبوری که متوفیان عادی را در بر می‌گیرد شامل نمی‌شود و انجام این کار مشکلی ندارد. کسب اجازه نیز به دلیل حفظ حرمت خانواده معظم شهدا انجام می‌شود.
ما به خودمان اجازه نمی‌دهیم که بدون کسب اجازه خانواده شهدا، اقدام به همسطح‌سازی مزارها کنیم، چه برسد به حذف ویترین‌ها و تعویض سنگ مزار شهدا. اکبری از اظهارات برخی خانواده‌های شهدا مبنی بر اینکه به آنان در این باره مطلبی گفته نشده و تماسی گرفته نشده است، گفت: گلزار شهدای بهشت زهرا(س) تنها یک قطعه ندارد، بلکه ۱۴ قطعه دارد که ۳۰ هزار شهید در این قطعات جای گرفته‌اند و همسطح‌سازی تنها در قطعه ۲۴ در حال انجام بود که ۳۵ سال از قدمت آن می‌گذرد و مشکلاتی در قطعه پدید آمده بود که طرح همسطح‌سازی به همین مناسبت انجام شد.
وی درباره مشکلاتی که در این قطعه پدید آمده است گفت: مشکلاتی باعث نابسامان شدن این قطعه شده بود. برای مثال دیده می‌شد که چاله‌های بزرگی در کنار قبور ایجاد شده‌اند که در نتیجه فرسودگی بود و همین موضوع را می‌توانم به صورت مستند به شما نشان دهم و بگویم که یکی از پدران شهدا به ما اظهار کرد که عبور و مرور از چنین وضعیتی برای‌شان دشوار است و به همین دلیل نمی‌توانند در قطعه ۲۴ راه بروند و بر سر مزار فرزندشان حضور پیدا کنند.
امید به فرمان
همان‌گونه که مشخص است، هیچ‌کدام از مسئولان جواب مشخصی برای این اقدام ندارند و طرح حاشیه دار همسان‌سازی قبور شهدا هیچ بازخورد مثبتی در میان خانواده معظم شهدا و شهروندان مذهبی نداشته است. با عتابی که روز گذشته رهبری به بانیان این طرح داشتند، امیدواریم دست از آزار خانواده‌های شهدا بردارند زیرا این بزرگواران میراث‌داران انقلاب هستند و به اندازه کافی به دلیل وضعیت جامعه و کشور آزرده خاطر هستند و نباید کسی بیش از این با طرح‌های بی‌فایده و مشکل‌ساز خون به دل این قشر گرامی کند.
