زیباکلام: حکومت در محدود کردن فضای مجازی سکه یک پول شده است/ این فضای مجازی بود که محسن رضایی را مجبور کرد حرفش را پس بگیرد

آزادی فضای مجازی، کاهش یا افزایش محدودیت‌ها در رسانه‌های اجتماعی، قانون‌مداری یا آزادی مطلق سلبریتی‌ها در بیان نظراتشان و تبلیغ برخی کالاها و ... از جمله مهمترین موضوعاتی است که در نشست «چهره‌های مشهور و تاثیر آنها بر افکار عمومی» به آنها پرداخته شد.

به گزارش دیده بان ایران، سومین نشست از سلسه‌ نشست‌های «نقد و اندیشه؛ فضای مجازی، سواد رسانه‌ای و ارتباطات اجتماعی از منظر صاحب‌نظران» با موضوع «چهره‌های مشهور و تاثیر آنها بر افکار عمومی» روز چهارشنبه ۱۲ دی ماه با حضور صادق زیباکلام (استاد دانشگاه و فعال فضای مجازی)، جعفر نعناکار (حقوق‌دان و فعال فضای مجازی) و رامبد جوان (هنرمند و فعال فضای مجازی) در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.

در ابتدای این نشست که بدون حضور رامبد جوان آغاز شد، درباره جایگزینی واژه‌ای فارسی برای لغت «سلبریتی» که این روزها به واسطه گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد بحث‌ شد.

زیباکلام در این باره اظهار کرد که سال‌هاست برخی لغت‌ها از زبان‌های خارجی وارد زبان فارسی شده‌ و مورد استفاده قرار گرفته‌اند و شاید بهتر است که مدام دنبال واژه‌ معادل فارسی برای آنها نباشیم. اما نعناکار واژه «ستاره» را جایگزین مناسبی برای «سلبریتی» دانست و با اشاره به افرادی که واژه «دلاوران» را پیشنهاد داده‌اند گفت که این واژه به دلیل عمق معنایی زیادی که دارد نمی‌تواند برای لغت «سلبریتی» جایگزین مناسبی باشد.

حکومت در محدود کردن فضای مجازی سکه یک پول شده است

در ادامه زیباکلام در پاسخ به پرسش مجری برنامه مبنی بر اینکه به چه کسی سلبریتی گفته می‌شود؟ گفت: سخت است دقیق بگوییم چه کسی سلبریتی است. گاهی می‌توان سلبریتی شد، بدون اینکه از پیش به آن فکر کرده یا برنامه‌ریزی کرده باشیم. در واقع اینگونه نیست که بخواهیم از پیش تصمیم بگیریم که سلبریتی شویم و بعد از مدتی سلبریتی هم شویم. باید به این نکته توجه کرد که سلبریتی با شهرت و تخصص فرق می‌کند و سلبریتی شدن نیاز به اقبال عمومی دارد.

او با تاکید بر اینکه «حجم اقبال عمومی در سلبریتی شدن خیلی مهم است»، یادآور شد: تا آنجایی که من می‌دانم افراد شهره حوزه علم و دانشگاه، ادبیات، سیاست نمی‌توانند سلبریتی باشند، مگر اینکه کار خارق‌العاده‌ای انجام داده باشند؛ به عنوان مثال آدلف هیتلر با وجود شهرت جهانی که داشت، سلبریتی نبود اما نلسون ماندلا یا ماهاتما گاندی سلبریتی بودند. ما فوتبالیست‌های زیادی داریم، اما از میان آنها علی دایی سلبریتی شده‌ است. برای اینکه یک استاد دانشگاه، هنرپیشه، فوتبالیست، سیاستمدار و ... سلبریتی شود باید در حوزه خودش معروف باشد. من معتقدم قبل از آنکه علی دایی سلبریتی شود یک فوتبالیست موفق بوده است یا پیش از آنکه ماندلا سلبریتی شود یک سیاستمدار خوب بوده است‌. در واقع اگر کسی در حوزه کاری خودش موفق نباشد نمی‌تواند سلبریتی خوبی هم باشد.

این فعال سیاسی همچنین خاطرنشان کرد: جامعه آمریکا به ترامپ که یک فعال مجازی است به عنوان سلبریتی نگاه نمی‌کند و بیشتر او را به عنوان یک رجل سیاسی می‌شناسد که از منتهی علیه سمت راست حرکت می‌کند و به توجه دسته‌ای از مردم توجه نشان می‌دهد که پیشتر کمتر به آنها توجه شده بود؛ درست همانند کاری که احمدی‌نژاد انجام داد، اما هیچ‌کدام از این دو نفر سلبرینی نبوده‌اند و نیستند. ویژگی اصلی ترامپ این است که توانست صدای بخشی از مردم آمریکا را که اغلب سفیدپوست هستند، وضع مالی خوبی ندارند و از حضور مهاجران و سیاه‌پوستان در کشورشان خوشحال نیستند را بشنود؛ کاری که در گذشته جمهوری‌خواهان و بسیاری از دموکرات‌ها نتوانستند انجام بدهند.

زیباکلام با بیان اینکه «تاریخ بشر سه انقلاب مهم را پشت سر گذاشته است»، گفت: انقلاب نخست، انقلاب کشاورزی بود که بشر یاد گرفت می‌تواند کار طبیعت را خودش انجام دهد. انقلاب دوم صنعتی بود که بشر متوجه شد نیروی بخار می‌تواند کار بازو را حتی بسیار هم قدرتمندتر انجام دهد و انقلاب سوم هم که الان در آن هستیم انقلاب ارتباطات است که فصای مجازی بخش‌هایی از این انقلاب را تشکیل می‌دهد.

این فعال سیاسی که از فعالان شبکه‌های اجتماعی نیز محسوب می‌شود، با اعتقاد بر اینکه انقلاب ارتباطات برخی کشورها را به شدت و برخی را کمتر تکان داده است، اظهار کرد: هر جایی که نطام‌ها بسته‌تر و محدودتر بودند تکان‌های شدیدتری را تجربه کردند و در واقع مرکز ثقل این انقلاب جوامع محدود بودند که کشور ایران هم از جمله آنها بود. من معتقدم که فضای مجازی تاثیرات زیادی را در کشور ما داشته است که حتی می‌توان گفت در تاثیرگذاری، چیزی از انقلاب مشروطه کمتر نداشته است. باور کنید که گاهی ابعاد فضای مجازی من را می‌ترساند.

او ادامه داد: با وجود گذشت حدود ۲۸ سال از جنگ ایران و عراق در این سال‌ها هیچ‌گاه ندیدم که مطلبی درباره جنگ گفته شود و پس گرفته شود. اما الان آقای رضایی بعد از ۳۸ سال مطلبی را درباره جنگ توییت می‌کند و ۴۸ ساعت بعد مجبور می‌شود آن را ‌پس بگیرد. به شخصه معتقدم که این فضای مجازی بود که او را مجبور کرد حرفش را پس بگیرد و نه مجلس، وزارت اطلاعات، دادستانی یا هیچ نهاد حکومتی دیگری.

زیباکلام یادآور شد: من که فرد معروفی هم نیستم و فقط یک استاد دانشگاه هستم، توانستم ظرف ۴۸ ساعت یک میلیارد برای زلزله کرمانشاه جمع کنم که به خواب هم نمی‌دیدم! این هنر من نبود، بلکه این هنر فضای مجازی بود که توانست ظرف ۴۸ ساعت این حجم از پول را جمع‌آوری کند.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه فضای مجازی را نمی‌توان از بین برد یا آن را فیلتر کرد، خاطرنشان کرد: علت اینکه فضای مجازی در جامعه ما اینقدر مهم شده این است که رادیو و تلویزیون و به طور کلی رسانه‌ها در کشور ما دست بخشی از جامعه بوده که حکومت روی آنها کنترل داشته است و حالا رسانه‌ای آمده که حکومت کنترلی روی آن ندارد و این رسانه دست مردم است. از طرفی هم حکومت می‌خواهد آن را فیلتر کند، ولی نمی‌تواند جلو آن را بگیرد. این در حالی است که در جوامع دیگری همچون فرانسه، انگلیس، هند و ... فضای مجازی نتوانست تا این اندازه پررنگ شود، چون رسانه‌های پیش از گسترش فضای مجازی رسانه‌های آزاد دیگری هم در جامعه فعال بودند. اما امروز در کشور ما فضای مجازی تبدیل به رقیب قدرتمندی برای رسانه‌های رسمی شده است.

زیباکلام همچنین در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا سلبریتی پدیده‌ای است که از غرب به ایران آمده است، گفت: نزدیک به ۲۰۰ سال است که ما با غرب آشنا شده‌ایم و از آن زمان تاکنون درگیر این بوده‌ایم که آیا موضوعاتی که از غرب می‌آیند خوب هستند یا بد. اما به شخصه مدت‌هاست که از این موضوع گذشته‌ام و فکر می‌کنم چیزی که خوب است، خوب است حالا از هر کجا که آمده است. دموکراسی خوب است، دیگر فرقی نمی‌کند که این مفهوم از کجا آمده است. بر همین اساس هم نمی‌دانم که سلبریتی از کجا آمده است، ولی می‌دانم که امروز در جامعه ما وجود دارند. باور این است که سلبریتی‌ها باید هر کاری می‌خواهند انجام دهند، اگر جامعه آنها را پذیرفت او محبوب‌تر می‌شود و اگر هم نپذیرفت جامعه او را پس می‌زند.

این فعال سیاسی با بیان اینکه «از فصای مجازی می‌ترسم؛ به خاطر زلزله‌هایی که در جامعه ایجاد کرده است»، افزود: اگر در یک کشور توسعه‌یافته بودم از فضای مجازی نمی‌ترسیدم. اما از آنجایی که جامعه ایران بسته است، فضای مجازی قدرت وحشتناکی پیدا کرده است. باید بپذیریم که جامعه ما از لحاظ سیاسی و اجتماعی پیشرفته نیست و فضای مجازی می‌تواند آن را به هر سمتی که می‌خواهد ببرد. من از مترو خیلی استفاده می‌کنم، اما در این سال‌ها هیچ‌گاه ندیدم کسی در مترو روزنامه بخواند! اما در کشورهای پیشرفته چنین نیست، مردم از زمانی که در مترو دارند برای مطالعه روزنامه یا کتاب بهره می‌برند. این موضوع شاید در ظاهر ساده به نظر برسد، اما نشان از پیشرفته بودن یک جامعه از لحاظ سیاسی و اجتماعی دارد.

او ادامه داد: اگر امروز جامعه ما در فضای مجازی زیاد حضور پیدا کرده است، نشان از مطالعه مردم آن نیست، بلکه صرفا خواندن مطالبی است که شاید چندان هم پذیرفته و درست نباشند. طبیعی است جامعه‌ای که مطالعه نکند در برابر فصای مجازی آسیب‌پذیر خواهد بود. متاسفانه سرانه مطالعه در کشور ما به شکل هولناکی پایین است. من به هیچ وجه قبول ندارم چون قیمت کتاب گران است مردم مطالعه نمی‌کنند؛ چون اگر بخواهند و اهل مطالعه باشند می‌توانند پول یک پیتزا را برای کتاب صرف کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به ابعاد ‌منفی فضای مجازی، یادآور شد: گاهی فضای مجازی فکرها و ایده‌های درست را از بین می‌برد. در جامعه ما ایده‌هایی مثل توسعه پایدار و محیط زیست اصلا معنایی ندارد. این نشاندهنده این است که جامعه ایران هنوز از لحاظ اجتماعی توسعه‌یافته نیست. اگر مردم هوای پاک را از حکومت مطالبه نمی‌کنند، یعنی عقب‌ماندگی! من از این می‌ترسم که چون سواد رسانه‌ای در ایران پایین است، فضای مجازی بر افکار عمومی سوار و منجر به نابودی برخی ایده‌ها و موضوعات درست شود. فضای مجازی در ایران یک شمشیر دو لب است که هم می‌تواند خوب و هم می‌تواند بد باشد.

زیباکلام همچنین در بخش دیگری از سخنان خود درباره اینکه آیا لازم است برای فعالیت سلبریتی‌ها در فضای مجازی محدودیت‌هایی ایجاد شود و به دنبال اشاره مجری نشست به حواشی تبلیغ دارویی توسط به یک بازیگر، اظهار کرد: ما در جامعه‌ای زندگی می‌کردیم که نظام و حکومت برایمان درست یا غلط را تعریف کرده بود و مشخص می‌کرد چه چیزی ارزش است و چه چیزی نیست. اما حالا فضای مجازی خیلی از ارزش‌هایی که حکومت می‌گفت ارزش هستند را زیر سؤال برده است. معتقدم که نباید جلوی کسی که قرص تبلیغ کرد را گرفت تا خود مردم بر اساس عقل و شعورشان فارغ از تصمیم حکومت تصمیم بگیرند که این کار درست است یا نه. ما چاره‌ای نداریم که برای نخستین بار در تاریخ ۲۵۰۰ ساله ایران که همراه حکومت‌ها برای مردم تصمیم می‌گرفتند، به مردم اجازه دهیم خودشان فکر کنند و درباره خوب و بد زندگی‌شان تصمیم بگیرند.

او در پایان سخنان خود یادآور شد: سلبریتی در ایران پدیده جدیدی است و حکومت نباید اینقدر نگران این موضوع و به طور کلی فضای مجازی باشد. حکومت باید اجازه دهد این فضا رشد و پیشرفت کند؛ چراکه اگر هم بخواهد مداخله کند، کاری از دستش برنمیاید و تا الان هم هر کاری کرده، سکه یک پول شده است. بنابراین بهتر است به مردم اعتماد کند.

سلبریتی‌ها در مدار قانون حرکت کنند

همچنین جعفر نعناکار، حقوقدان و فعال فضای مجازی درباره تعریف سلبریتی، اظهار کرد: کسی که در زمینه کاری خودش معروف باشد، متخصص است و نه سلبریتی. اما اگر اقبال توده‌ای که بیشتر هم جوانان باشند به سمت این افراد زیاد باشد، آنگاه آنها سلبریتی می‌شوند.

او یکی از شاخصه‌های اصلی سلبریتی را اقبال توده دانست و گفت: توده قشر متوسط جامعه است و برای اینکه فردی بخواهد از متخصص و معروف بودن به سلبریتی تبدیل شود باید اقبال توده با اکثریت جوانان را داشته باشد. زیرا جوانان دنبال الگو می‌گردند و فکر می‌کنند رسیدن به برخی از الگوها که امروز سلبریتی هم هستند آسان‌تر است. امروز این باور که درست هم نیست در جامعه ما به وجود آمده است که رسیدن به یک الگوی متخصص علمی کار سختی است و نیاز به سال‌ها مطالعه و فعالیت علمی دارد، اما ستاره سینما شدن در باور آسان‌تر است.

این حقوقدان با تاکید بر اینکه سواد رسانه‌ای می‌تواند جامعه را از فضای مجازی صیانت کند، اظهار کرد: همان‌طور که می‌دانید یکی از المان‌های توسعه‌یافتگی از بین رفتن مرزها است. فضای مجازی هم پدیده‌ای بدون مرز است که کل عالم را در برگرفته و فرصتی را برای تعامل گسترده فراهم کرده است. در این میان باید دید که سلبریتی‌ها در کجای این منظومه نشسته‌اند.

نعناکار خاطرنشان کرد: من موافق نیستم که پدیده‌ سلبریتی‌ها از غرب وارد کشور ما شده، اما باور دارم که فضای مجازی به آن دامن زده است. در این میان ما باید بپذیریم که جامعه ایران در تعامل سلبریتی‌ها با توده‌ها هنوز به بلوغ لازم و کافی نرسیده است و به همین خاطر هم باید اجازه دهیم این دوره بگذرد و این بلوغ و فرهنگ به مرور زمان در جامعه شکل بگیرد.

او با تاکید بر اینکه سلبریتی‌ها باید در مدار قانون حرکت کنند، اظهار کرد: اگر سلبریتی می‌خواهد مبلغی را برای کار خیر تجمیع کند یا کالاهایی را تبلیع کند باید حتما در مدار قانون این کار را انجام دهد. یک سلبریتی مسئولیت اجتماعی دارد و باید حتما در بستر قانونی حرکت کند؛ به عنوان مثال وقتی می‌خواهد کالایی را تبلیع کند باید بداند و تحقیق کند که این کالا به ضرر مردم و غیرقانونی نباشد.

نعناکار تاکید کرد: در کل دنیا شرایط به اینگونه است که برخی مسائل همچون موضوعات تروریستی و پرنوگرافی خط قرمز و با محدودیت‌های زیادی مواجه هستند. اما در مواردی که خاکستری است حکومت‌ها و جامعه باید سعه صدر داشته باشند. باید بررسی که به عنوان مثال برای ورود کودکان و نوجوانان به این محدوده‌های خاکستری حکومت‌ها چه تصمیمی‌ گرفته‌اند؛ اینکه آیا حکومت‌ها باید جلوی انتشار برخی از محتواها را بگیرند یا این تصمیم بر عهده پدر و مادرها باشد. در ضورتی که بخواهیم الگوی دوم را در پیش بگیریم با افزایش آگاهی‌بخشی خانواده‌ها می‌توانیم این مسیر رو به تعالی پیش ببریم.

نعناکار که با آزادی کامل در فضای مجازی مخالف است، در این زمینه گفت: اینکه حاکمیت برود کنار و بخواهیم همه چیز را به فضای مجازی و مردم بسپاریم که نمی‌شود. حاکمیت باید از مردم در هر فضایی صیانت کند. این امنیت می‌تواند در جنگ باشد و هم می‌تواند در فضای مجازی باشد. در عین حال حکومت باید صبور باشد اجازه دهد که افکار در فضای مجازی به بلوغ برسد ولی این موضوع اصلا به این معنی نیست که حکومت اجازه دهد که هر کسی هر چیزی خواست را در فضای مجازی تبلیع کند.

این حقوقدان گفت: من نیز معتقدم که حکومت دانای کل نیست، اما نباید همه هنجارها را به ناگاه شکست، بلکه باید قدم به قدم پیش رفت تا جامعه به بلوغ لازم برسد. بر همین اساس هم می‌گویم که رفتار و عملکرد سلبیرتی‌ها در فضای مجازی باید حتما در مدار قانون باشد. اگر قانون بگوید که توهین ممنوع است و باید حجاب را رعایت کرد باید در فضای مجازی هم در مدار این قوانین حرکت کرد.

من مخلص سلبریتی‌های فضای مجازی هستم!

رامبد جوان، هنرمند و فعال فضای مجازی نیز در سخانی کوتاه در تعریف سلبریتی اظهار کرد: کسی را که از منظر جمعی اهمیت داشته و تاثیرگذار باشد، می‌توان سلبریتی گفت‌. این فرد هم بسته به نوع عملکرد و ابزار و رسانه‌ای که در اختیار دارد می‌توان جمعیتی را تحت تاثیر قرار دهد. اصولا سلبرینی معنی مثبتی دارد، اما اخیرا اینگونه شده است که در ساختارهای منفی هم به کار گرفته شود. در صورتی که سلبریتی یک معنای مثبت است و ما سلبریتی بد یا منفی نداریم.

جوان خاطرنشان کرد: از آنجایی که رسانه‌هایی مثل رادیو و تلویزیون همواره در انحصار حکومت بوده‌اند و هیچ ابزار دیگری در اختیار سایر افراد که ممکن است قابلیت‌های زیادی هم داشته باشند، نبوده است، طبیعی است رسانه‌های اجتماعی مورد اقبال عمومی قرار می‌گیرند. در این میان وقتی سال‌ها این رسانه حکومتی با مواضع و ارزش‌هایی که دارد معیار یک رسانه می‌شود، طبیعی است که وقتی در رسانه‌های اجتماعی به برخی از این مواضع و ارزش‌ها اهمیتی داده نمی‌شود، این افراد مورد انتقاد قرار می‌گیرند. در حالی که معتقدم همه آدم‌ها می‌توانند هر چه می‌خواهند بگویند و افراد می‌توانند انتخاب کنند که دنبال آنها بروند یا نه.

مجری برنامه «خندوانه» ادامه داد: الان دوره‌ای است که تفکر حکمتی باید عقب‌نشینی کند تا مردم حداقل در فضای مجازی در همه زمینه‌ها تصمیم بگیرند و حکومت فکر نکند که او باید به عنوان یک دانای کل در همه موضوعات ورود کند؛ البته قطعا این موضوع آسیب‌ها و قربانی‌هایی هم خواهد داشت؛ اما باید از این مرحله گذر کرد تا مردم خودشان به اندیشه برسند و پای مسئولیت‌هایشان بیایستند.

جوان با بیان اینکه «ما به گونه‌ای بزرگ شدیم که همیشه بزرگ‌ترها باید برایمان تصمیم می‌گرفتند»، گفت: این بزرگ‌تر در مراحل مختلف زندگی تغییر می‌کرد و ما همیشه منتظر کسی بودیم که به ما بگوید چه کار کنیم و وقتی هم اوضاع خوب نبود از او طلب‌کار می‌شدیم. اما فضای مجازی فرصتی است برای افراد که در محیطی قرار بگیرند که می‌توانند آزادانه رفتار کنند.

او خاطرنشان کرد: وقتی آدم‌ها در فضای مجازی محبوب و قدرتمند می‌شوند، حکومت می‌خواهد آنها را بین ببرد، ولی آنها از بین نمی‌روند. من مخلص سلبریتی‌های فضای مجازی هستم و با وجود اینکه گفته می‌شود آنها از آن چیزی که به عرف جامعه نسبت داده می‌شود فاصله گرفته‌اند، به آنها احترام می‌گذارم. این افراد قطعا آدم‌های باهوشی هستند. ما باید قبول کنیم که فضای مجازی برای رشد همه چیز و حتی حکومت خیلی خوب است و باید خسارت بدهیم تا همه چیز در این فضا درست شود.

جوان همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا آزادی فضای مجازی با وجود حواشی که در زندگی خصوصی او به همراه داشته است، برایش آزاردهنده نیست، گفت: من اینها را فضولی می‌دانم، اما این فضولی بخشی از این رابطه است و مشکلی با این موضوع ندارم./ ایسنا