اجنبی در نگاه میرزا کوچک خان جنگلی
اجنبی که فقط روس و بریتانیا نیست ، هر آن کس که برای غارت ایران تفنگ خود را بر سر من و شما گرفته است تا آزادی فراموش مان گردد اجنبی ست !!
نکته مهم در حیات سیاسی و اجتماعی میرزا کوچک‌خان «بازگشت مکرر به رشت» است؛ او در دوره حیات خود بارها به رشت بازگشت و تکرار این اقدام به گونه‌ای است که می‌توان آن را حاکی از معنایی در اندیشه این رهبر نهضت جنگل دانست.
به گزارش دیده بان ایران؛ تبیان نوشت: کوچک جنگلی، میرزای کوچک و میرزا یونس القاب و اسامی میرزا کوچک خان معروف جنگلی است که در محله استاد سرای رشت متولد شد و دوره‌ای از حیات و تاریخ سیاسی ایران را تحت تاثیر نام خود قرار داد؛
شکل‌گیری نهضت جنگل و حوادث منتهی به شکست آن و همچنین شکست طرح جمهوری در رشت رویدادهای مهمی هستند که هنگام بررسی گفتمان میرزای جنگلی بیشتر به چشم می‌آیند؛
حال آنکه این رویدادها تنها در بخشی از حیات سیاسی میرزا رخ داده‌اند و دوره نخست فعالیت وی که مربوط به اقداماتش در حوزه سیاسی و اجتماعی و حضور در نهضت مشروطه است کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر این، نکته دیگری نیز در حیات میرزای جنگلی وجود دارد که باید آن را مورد مداقه قرار داد؛ میرزا فرهنگ و آموزش را به عنوان زیربنای فعالیت سیاسی انتخاب می‌کند و معتقد است نهادسازی آموزشی و فرهنگی می‌تواند نقشی بارز در تداوم و موفقیت حرکات سیاسی و اجتماعی داشته باشد.
ترک تحصیل برای حضور در جنبش
تحصیلات مقدماتی میرزا در علوم دینی سپری شد و وی از محضر استادانی مانند سیدعبدالوهاب صالح ضیابری، که از شاگردان آخوند خراسانی بود و تفکراتی انقلابی نیز داشت، بهره برد. براساس شواهد موجود، میرزا در محضر وی تلمذ انقلابیگری و مبارزه با تبعیض و جستجوی آرمانخواهی و عدالت‌طلبی کرد. از نکات بارزی که در ابتدای زندگی میرزا کوچک‌خان به چشم می‌خورد این است که وی بلافاصله پس از حضور در تهران برای ادامه تحصیلات، عطای تحصیلات را به لقای حضور در جنبش آزادی و عدالت‌طلبی می‌بخشد و دومی را نسبت به تحصیل اولی‌تر تشخیص می‌دهد. نکته دوم در حیات سیاسی و اجتماعی میرزا کوچک‌خان «بازگشت مکرر به رشت» است؛ او در دوره حیات خود بارها به رشت بازگشت و تکرار این اقدام به گونه‌ای است که می‌توان آن را حاکی از معنایی در اندیشه این رهبر نهضت جنگل دانست.
تشکیل مجمع روحانیون
نخستین اقدام عملیاتی میرزا پس از بازگشت به رشت، پایه‌گذاری نهادی بود که میرزا عنوان «مجمع روحانیون» بر آن نهاد. نکته بارز در این دوره از حیات سیاسی میرزا این بود که وی مبارزه مسلحانه را چاشنی عدالت‌طلبی و آزادیخواهی کرد و مشابه تحصنی که در سفارت عثمانی رخ داد وی نیز همراه همین گروه در رشت متحصن شد. تلاش برای دستیابی به اسلحه و آموزش نظامی هواداران را میرزا در این دوره با جدیت دنبال کرد و در این مسیر از کمکهای مستشاری افسران آلمانی و ترک‌زبان نیز بهره گرفت.
رهبری هیئت اتحاد اسلام
«هیئت اتحاد اسلام» فعالیت دیگر و متعاقبی بود که بار دیگر میرزا در راس آن قرار گرفت؛ اعضای این گروه هفده‌نفره عمدتاً روحانیان بودند و میرزا نیز در میان آنان حضور یافت و هدف خود را نیز خدمت به اسلام و ایران معرفی کرد.
فعالیت دیگر میرزا در دوران حیات سیاسی‌اش، قرار گرفتن در رأس تشکیلاتی با عنوان «مجلس اتحاد» بود. از نظر تاریخی، فعالیت این تشکیلات سیاسی در شهر رشت هم‌زمان با اوجگیری فعالیتهای منتهی به جنبش مشروطه‌خواهی در تهران بود.
مصادف با شکل‌گیری این هیئت، نواحی شمالی ایران از سوی روسیه تزاری مورد تعرض قرار گرفت و بخشی از این نواحی توسط روسها اشغال شد؛ روحیه عدالت‌طلبی و مبارزه با ظلم و استبداد میرزا وی را مجاب کرد که در قالب هیئت اتحاد اسلام، گروهی فدایی تشکیل دهد و مقابل این تحرکات ایستادگی کند. در این زمان روستای کسما مقر فعالیتهای ضد استعماری هیئت اتحاد اسلام گردید و سازمانی نظامی و اداری برای مبارزه با روسها تشکیل شد. فعالیتهای هیئت اتحاد اسلام فراگیر شد و سپس زمینه تشکیل کمیته اتحاد اسلام نیز شکل گرفت و با گسترش فعالیتها در نواحی گیلان و قسمتی از مازندران، طارم، آستارا، طالش، کجور و تنکابن، زمینه نهایی برای شکل‌گیری آنچه از آن با عنوان حزب جنگل یا کمیته جنگل یاد می‌شود فراهم شد.(1)
حضور فعالانه در جنبش مشروطیت
میرزا کوچک‌خان در نهایت نهضت جنگل را شکل داد که گام نهایی اقدامات پیشین او، به‌ویژه نقش بی‌چون و چرایش در انقلاب مشروطه بود؛ میرزا در این نهضت از تجربه انقلاب مشروطه بسیار بهره برد. یکی از ویژگیهای اساسی میرزا کوچک‌خان، تکامل حیات سیاسی وی است؛ به این معنا که میرزا تمامی پلکان سیاسی را به ترتیب و از پایین‌ترین سطوح پیمود و در نهایت خود در راس جنبشی قرار گرفت که قطعاً همیشه در تاریخ سیاسی ایرانیان ثبت خواهد بود.
پس از کودتای۱۲۹۹ ش، دولت سیدضیاءالدین طباطبایی نمایندگانی را به جنگل اعزام کرد، ولی میرزا که سیدضیاء را خائن و عامل انگلیس می‌دانست، از همکاری با وی امتناع کرد.
در ۱۳ مرداد ۱۳۰۰ سران نهضت، دولت جمهوری شورایی گیلان را تشکیل دادند. با وجود تشکیل دولت جدید، اختلافاتی بین اعضا ایجاد شد.
روتشتاین در اجرای سیاست دولت شوروی در نامه‌ای به میرزا خواستار پایان دادن به نهضت شد. میرزا مسئله را منوط به در نظر گرفتن منافع مردم و دفاع از استقلال ایران به وسیله دولت مرکزی دانست ولی در ملاقات نمایندگان میرزا با روتشتاین، معلوم شد که هدف دولت شوروی از خاتمه دادن به جنبش جنگل اجرای موافقتها با دولت انگلستان بوده است.
حمله ی طرفداران میرزا به جلسه اعضای دولت
با ادامه اختلاف میان اعضای دولت جدید، در ۶ مهر ۱۳۰۰ تنی چند از طرفداران میرزا (بدون اطلاع میرزا) به جلسه اعضای دولت حمله کردند. این واقعه موجب بروز برخوردهای مسلحانه میان نیروهای نهضت شد و به قوای دولت مرکزی، که با حمایت تسلیحاتی و شرکت افسران انگلیسی به سوی رشت حرکت می‌کردند، امکان داد تا به سهولت گیلان را به تصرف درآورد. با میانجیگری کلانتر اف (وابسته نظامی سفارت شوروی) و محمودخان میرپنج، که همراه نیروهای دولت مرکزی به فرماندهی رضاخان، سردار سپه، بودند، خالوقربان تسلیم قوای دولتی شد و رشت را تحویل داد و احسان‌اللّه‌خان نیز به همراه عده‌ای از مجاهدان قفقازی به باکو اعزام شدند رشت به تصرف نیروهای دولتی در آمد، ولی میرزا با وجود خیانت عده‌ای از یارانش، به جنگ و گریز در جنگلهای گیلان ادامه داد.
میرزا کوچک خان پس از حدود هفت سال مبارزه و جنگ و گریز با تعداد اندکی از یاران خود برای جمع آوری قوا به طرف خلخال حرکت کرد که در برف و بوران اسیر گشت و جان خود را از دست داد. با درگذشت وی در روز دوشنبه یازدهم آذر ۱۳۰۰ هجری خورشیدی نهضت جنگل به نقطه پایان خود رسید.(2)
پی نوشت:
1- رهبر پراگماتیک جنگل، محمد اسماعیل شیخانی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
2- میرزا کوچک خان جنگلی، دانش نامه مجازی مکتب اهل بیت
