فروپاشی برجام و چگونه فروریزش امنیتی در خاورمیانه را رقم می زند؟

دیده بان ایران: سرنوشت توافق هسته ای جمهوری اسلامی ایران و 5+1 موضوعی است که علاوه بر طرف های برجام، نگاه بسیاری را در سطح جهان متوجه خود ساخته و به شکلی ویژه بسیاری در خاورمیانه انتظار می کشند تا ببینند رییس جمهوری ماجراجوی آمریکا در تقلای ضدایرانی خود چه راهی را انتخاب خواهد کرد.

از دید برخی ناظران مسائل منطقه، توافق سال 2015 ایران و 6 قدرت جهانی فرصتی برای خاورمیانه بود تا در میان چالش های متعدد سیاسی و امنیتی فرصتی را برای جلوگیری از فروریزی نظم امنیتی خود بیابد؛ نظمی نیم بند و آکنده از بی نظمی که با وجود منازعات نظامی در گوشه و کنار منطقه مانع از برخوردهای بزرگ و رخدادهای منتهی به جابجایی مرزهای واحدهای ملی شده است.

برجام با پایان دادن به ایران هراسی مداوم و مشدد، سایه بروز جنگ و درگیری نظامی را از خاورمیانه دور ساخت. مهمترین دستاورد برجام برای ایران ایجاد شکاف میان جبهه ضدایرانی، گشوده شدن مجاری روابط خارجی و عبور از شرایط تحریم های بین المللی بود.

جمهوری اسلامی ایران در فضای پسابرجام، تمرکز خود را از اختلافات هسته ای با غرب به مقابله با فوری ترین چالش امنیتی خاورمیانه یعنی جولان گروه های تروریستی تکفیری اختصاص داد تا ریشه های خلافت خودخوانده داعش را بخشکاند. نتیجه این مساعی، کاهش چشمگیر تهدیدات تروریسم تکفیری در کشورهای منطقه به ویژه در عراق، سوریه و لبنان بود.

«دونالد ترامپ» طی یک و سال و چندماهی که از ورودش به کاخ سفید می گذرد، آمریکا را به سوی خروج از برجام پیش برده است و بسیاری می گویند وی برای بار چهارم تعلیق تحریم های هسته ای ایران را امضا نخواهد کرد.

این اقدام به منزله پایان تعهدات هسته ای و نظامی ایران، مندرج در متن برجام بوده و گردش سانتریفیوژها برای غنی سازی هسته ای را شتابی چشمگیر خواهد داد. در این شرایط، رقبای منطقه ای تهران به ویژه عربستان نیز بدون واکنش از کنار این رخداد نخواهد گذشت.

سعودی ها البته مدت ها است سودای هسته ای شدن را در سر می پرورانند. طی پاییز و زمستان سال گذشته رایزنی های مقامات ریاض و واشنگتن برای افزایش همکاری های هسته ای به شکلی ملموس شدت یافت.

به نوشته نشریه «نشنال اینترست» در اوایل ماه فوریه، توافقنامه تازه سعودی و آمریکا اجازه غنی سازی و بازفراوری سوخت هسته ای را به عربستان داده و در صورت تکمیل مراحل همکاری، سعودی ها امکان می یابند با گریزی اتمی به تسلیحات هسته ای دست یابند؛ رخدادی که می تواند سونامی از ناامنی را در خاورمیانه به راه اندازد.

نکته قابل تامل اینکه سعودی ها در همکاری های هسته ای خود با آمریکا اصرار به عبور از بند ۱۲۳ قانون انرژی اتمی ایالات متحده موسوم به «قانون طلایی» منع اشاعه تسلیحات هسته ای داشته و نیات خود را از هسته ای شدن آشکار ساخته اند.

پایان تعهدات برجامی تهران و بازگشت به فرایند غنی سازی هسته ای فراتر از توافق با 1+5، مهمترین ملاحظات و موانع پیش روی سعودی ها برای تحقق رویای هسته ای شدن را متاثر ساخته و از دید بسیاری به منزله سقوط اولین مهره دومینوی هسته ای شدن خاورمیانه خواهد شد.

نکته قابل تامل اینکه نوک تیز سیاست های خصمانه ریاض به ویژه در زمان پادشاهی «سلمان بن عبدالعزیز» تنها متوجه ایران نبوده و کشوری چون قطر هدف تهدیدات نظامی و تحریم های اقتصادی عربستان و موئتلفان سعودی قرار داشته است. به همین خاطر راه افتادن چرخه ای از تلاش برای دستیابی به سلاح های هسته ای بسیار محتمل می نماید.

در چنین فضایی، اسرائیل برای حفظ توان بازدارندگی نظامی بر سرعت این چرخه افزوده و گردباد هسته ای کشورهایی چون ترکیه را نیز به عنوان قدرتی خاورمیانه ای درون خود خواهد کشید.

امکان وقوع تحولاتی چون بهار عربی که از سال 2010 منطقه را در نوردید یا قدرت یابی گروه های مسلح تکفیری در خاورمیانه هسته ای، شرایطی را به وجود می آورد که در آن معلوم نیست دست کدام بازیگر روی دکمه شلیک اتمی قرار گیرد.

این در حالی است که آتش جنگ در کشورهایی چون سوریه و یمن همچنان برافروخته و گسل های تقابل میان قدرت های خاورمیانه نیز فعال است. در چنین فضایی، سربرآوردن دوباره گروه های تروریستی چندان نامحتمل نیست.

پیامدهای فروریزی معادلات امنیتی خاورمیانه برای بسیاری چنان مبهم است که نمی توان پیش بینی دقیقی را درباره رخدادهای پس از خروج آمریکا از برجام ارایه داد و این تصویری نگران کننده را از تحولات یکی از پرالتهاب و حساس ترین مناطق و مبدا مهم اقتصاد انرژی جهان انعکاس می دهد؛ تصویری که موجب شده تا ساکنان کاخ سفید نیز در فضایی آکنده از سردرگمی و عدم اطمینان برسر دوراهی تحقق یا عدول از وعده های ضدبرجامی خود قرار گیرند.