مناقشه ایران و آژانس؛ آیا سایه «مکانیزم ماشه» نزدیک‌تر شده است؟
مناقشه ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در چه نقطه ای است و حل مسئله اوکراین و روسیه چه تاثیری بر پرونده هسته ای ایران نزد اروپایی ها خواهد داشت؟ آیا ترامپ می تواند از مکانیزم ماشه برای فشار به ایران استفاده کند؟ پاسخ سوالات را در گزارش خبرآنلاین بخوانید.
به گزارش سایت دیده‌بان ایران؛ در یک سال گذشته، روابط میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به یکی از پیچیده‌ترین و پرتنش‌ترین مراحل خود رسیده است. آژانس، به‌عنوان نهاد ناظر بر تعهدات هسته‌ای کشورها، بارها از عدم شفافیت ایران در برنامه هسته‌ای‌اش انتقاد کرده و با صدور قطعنامه‌هایی، فشار بر تهران را افزایش داده است. موضوعی که بارها مسئولان کشورمان نیز پاسخ آن را داده اند و بر عدم ابهام برنامه هسته ای ایران تاکید دارند. این تنش‌ها که ریشه در اختلافات طولانی‌مدت دارند، با روی کار آمدن دونالد ترامپ در اول بهمن ۱۴۰۳، ابعاد جدیدی به خود گرفته است.
این در حالی است که تنش ها بین ایران و آژانس زمانی وارد مرحله جدیدی شد که در بهمن ۱۴۰۲، شورای حکام آژانس قطعنامه شماره GOV/۲۰۲۴/۸ را تصویب کرد که از ایران خواست تا همکاری کامل با بازرسان را از سر بگیرد. این قطعنامه پس از گزارش رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، منتشر شد که ادعا می‌کرد ایران از ارائه دسترسی به سایت‌های اعلام‌نشده خودداری کرده است. در خرداد ۱۴۰۳ نیز قطعنامه GOV/۲۰۲۴/۲۳ به افزایش تولید اورانیوم غنی‌شده تا سطح ۶۰ درصد واکنش نشان داد و این قطعنامه را "بی‌سابقه برای کشوری بدون برنامه تسلیحاتی" توصیف کرد. در آبان ۱۴۰۳، قطعنامه GOV/۲۰۲۴/۴۱ بار دیگر ایران را به دلیل عدم صدور روادید برای بازرسان و پاسخ ندادن به سؤالات درباره فعالیت‌های گذشته‌اش مورد انتقاد قرار داد.
اکنون، در ۷ اسفند ۱۴۰۳، با افزایش فشارهای دیپلماتیک و تهدید بازگشت تحریم‌های سازمان ملل از طریق مکانیزم ماشه، این پرسش مطرح است که آیا ایران و آژانس به راه‌حلی دیپلماتیک دست خواهند یافت یا تنش‌ها به نقطه بی‌بازگشت نزدیک می‌شوند؟
مهمترین محورهای ابهام آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران
نیویورک تایمز در مقاله‌ای در ۶ اسفند ۱۴۰۳ گزارش داد که آژانس سه محور اصلی ابهام درباره برنامه هسته‌ای ایران را مطرح کرده است. نخست، وجود ذرات اورانیوم غنی‌شده در سه سایت اعلام‌نشده در تورقوزآباد، ورامین و مریوان است که از سال ۱۳۹۸ محل مناقشه بوده است. گروسی در اظهاراتی در آبان ۱۴۰۳ اعلام کرده بود: "ما هنوز پاسخ قانع‌کننده‌ای درباره منشأ این ذرات دریافت نکرده‌ایم. " دوم، افزایش تولید اورانیوم غنی‌شده تا سطح ۶۰ درصد است که به گزارش واشنگتن پست در ۶ اسفند ۱۴۰۳، اکنون به ۲۷۴.۸ کیلوگرم رسیده است. آژانس تأکید دارد که این سطح از غنی‌سازی هیچ توجیه غیرنظامی معتبری ندارد. سوم، محدودیت دسترسی بازرسان به تأسیسات کلیدی مانند نطنز و فردو است که پس از خروج ایران از پروتکل الحاقی در بهمن ۱۳۹۹ تشدید شده است.
در همین راستا کارشناسان می‌گویند این ابهامات نه‌تنها اعتماد میان ایران و آژانس را تضعیف کرده، بلکه زمینه را برای گمانه‌زنی درباره نیات واقعی تهران فراهم آورده است. افزایش غنی‌سازی به ۶۰ درصد، که تنها یک گام فنی تا سطح تسلیحاتی (۹۰ درصد) فاصله دارد، نگرانی غربی ها را درباره احتمال حرکت ایران به سمت تسلیحات هسته‌ای تقویت کرده است. مسئله ای که بارها از سوی مقامات کشورمان تکذیب و گمانه زنی درباره آن اساسا رد شده است.
پاسخ‌های مقامات ایران به ابهامات آژانس
محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، در پاسخ به اتهامات آژانس گفته "ذرات اورانیوم کشف‌شده نتیجه اقدامات خرابکارانه اسرائیل است و هیچ مدرکی دال بر فعالیت تسلیحاتی ایران وجود ندارد. " او افزود "ما بارها تأکید کرده‌ایم که برنامه هسته‌ای‌مان صلح‌آمیز است و این اتهامات بخشی از پروژه سیاسی غرب است. " همچنین، عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، در ۶ اسفند اظهار داشت "آژانس تحت فشار آمریکا و اسرائیل عمل می‌کند. ما به همکاری ادامه می‌دهیم، اما نه به قیمت تسلیم شدن در برابر خواسته‌های غیرمنطقی. "
ناظران سیاسی معتقدند پاسخ‌های ایران ترکیبی از رد اتهامات و اتهام‌زنی متقابل به طرف مقابل است. با این حال، فقدان شواهد مستند برای امتناع از ارائه دسترسی کامل به بازرسان، موضع تهران را در برابر جامعه جهانی شکننده کرده است و فرصت بهانه جویی لابی های سیاسی علیه کشورمان را فراهم آورده است. استراتژی ایران در رد اتهامات، ممکن است در کوتاه‌مدت به‌عنوان اهرم فشار عمل کند، اما در بلندمدت می‌تواند به انزوای بیشتر ایران منجر شود
آخرین اقدامات و مذاکرات ایران با آژانس و اتحادیه اروپا
در همین حال، روزنامه گاردین گزارش داده که هیئتی از آژانس به تهران سفر کرد تا درباره سایت‌های مشکوک مذاکره کند. یک منبع دیپلماتیک به این روزنامه گفته "مذاکرات پیشرفتی نداشت و ایران بار دیگر خواستار بسته شدن پرونده سایت‌های قدیمی پیش از هر همکاری جدید شد. " لوموند نیز در ۶ اسفند نیز نوشت که اتحادیه اروپا در تلاش برای میانجی‌گری، پیشنهاد احیای مذاکرات غیرمستقیم با حضور آمریکا را مطرح کرده است. جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در بیانیه‌ای اظهار داشت "ما همچنان به دیپلماسی متعهدیم، اما زمان رو به اتمام است. "
کارشناسان بر این نکته تاکید دارند این بن‌بست دیپلماتیک نشان‌دهنده شکاف عمیق میان انتظارات ایران و آژانس است. تهران به دنبال معامله‌ای جامع است که هم تحریم‌ها را لغو کند و هم پرونده گذشته را ببندد، در حالی که آژانس و اروپا همکاری بی‌قیدوشرط را پیش‌شرط هرگونه توافق می‌دانند. شکست این مذاکرات می‌تواند زمینه‌ساز اقدامات سخت‌گیرانه‌تر از سوی غرب باشد.
چه آنکه اشپیگل نیز گزارش داده ایران در مقابل این پیشنهاد خواستار تضمین‌هایی برای لغو تحریم‌ها شده، اما هنوز پاسخ رسمی نداده است. یک مقام اروپایی به این نشریه گفت: "ایران به نظر می‌رسد در حال خرید زمان است تا ببیند دولت ترامپ چه رویکردی در پیش خواهد گرفت. "
تأثیر آغاز ریاست‌جمهوری ترامپ بر مواضع آژانس
کارشناسان روابط بین الملل معتقدند ورود ترامپ به کاخ سفید، معادلات را پیچیده‌تر کرده است. اگرچه آژانس به‌طور رسمی مستقل عمل می‌کند، اما فشارهای سیاسی آمریکا می‌تواند شورای حکام را به سمت صدور قطعنامه‌های شدیدتر سوق دهد. این امر به‌ویژه در صورتی محتمل است که ایران به افزایش غنی‌سازی یا کاهش همکاری ادامه دهد.
رسانه هایی همچون واشنگتن پست نیز گزارش دادند که از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ در اول بهمن ۱۴۰۳، فشار آمریکا بر آژانس برای اتخاذ مواضع سخت‌تر علیه ایران افزایش یافته است. این روزنامه به نقل از یک مقام کاخ سفید نوشت: "ترامپ خواستار گزارش‌های دقیق‌تر و بازرسی‌های گسترده‌تر از برنامه هسته‌ای ایران شده است. " پولیتیکو در همان تاریخ گزارش داد که ترامپ در سخنرانی ۱ اسفند خود در فلوریدا اعلام کرد: "ما با فشار حداکثری جدید، ایران را وادار به عقب‌نشینی خواهیم کرد. "
با این حال، اکونومیست خاطرنشان کرد که آژانس تاکنون تلاش کرده موضع فنی خود را حفظ کند. گروسی در اظهاراتی در هفته گذشته گفت: "ما بر اساس شواهد عمل می‌کنیم، نه فشارهای سیاسی. " اما گزارش محرمانه آژانس که نیویورک تایمز به آن اشاره کرد، نشان می‌دهد که لحن این نهاد تندتر شده و از "نگرانی جدی" درباره غنی‌سازی ایران سخن گفته است
مکانیزم ماشه در برجام متغیر برهم زننده معادلات
مکانیزم ماشه یا "سازوکار حل اختلاف" در برجام (مواد ۳۶ و ۳۷) به طرف‌های توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات، موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع دهند. اگر اختلاف حل نشود، پس از ۶۵ روز، تحریم‌های شورای امنیت که پیش از برجام اعمال شده بود، به‌طور خودکار بازمی‌گردد. فارن پالیسی نیز به این نکته تاکید کرد که این مکانیزم تا مهر ۱۴۰۴، زمانی که قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل منقضی می‌شود، قابل فعال‌سازی است.
در چنین شرایطی اتحادیه اروپا و آژانس می‌توانند این مکانیزم را در صورتی فعال کنند که شواهد محکمی از نقض "مداوم و جدی" تعهدات ایران ارائه شود. به گفته گاردین، افزایش غنی‌سازی به ۹۰ درصد یا قطع کامل همکاری با آژانس می‌تواند چنین شرایطی را ایجاد کند. یک دیپلمات اروپایی به این روزنامه گفت: "ما هنوز به آن نقطه نرسیده‌ایم، اما اگر ایران مسیر فعلی را ادامه دهد، تا تابستان ۱۴۰۴ ممکن است چاره‌ای جز ماشه نداشته باشیم. "
از این رو گمانه زنی ها بر این تحلیل تمرکز دارد که فعال‌سازی مکانیزم ماشه به هماهنگی میان آمریکا و اروپا بستگی دارد، اما وتوی احتمالی روسیه و چین در شورای امنیت می‌تواند آن را بی‌اثر کند. آنچنانکه با توجه به دیدار سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، با مقامات کشورمان در ۶ اسفند (به گزارش رویترز)، مسکو احتمالاً از تهران حمایت خواهد کرد. تاریخ احتمالی فعال‌سازی، در صورت تداوم تنش‌ها، اواخر خرداد یا اوایل تیر ۱۴۰۴ خواهد بود.
جنگ اوکراین و فشار بر ایران
در این میان چگونگی پایان یافتن جنگ اوکراین و روسیه به متغیری مهم و اثرگذار بر منازعه ایران با امریکا تبدیل شده است. فارن پالیسی پیش‌بینی کرد که اگر جنگ اوکراین و روسیه در ماه‌های آینده به پایان برسد، آمریکا و اروپا منابع بیشتری برای تمرکز بر ایران آزاد خواهند کرد. این امر می‌تواند فشار دیپلماتیک و اقتصادی بر تهران را تشدید کند. اکونومیست در تحلیلی بر این نکته تاکید دارد که حل مناقشه اوکراین به غرب اجازه می‌دهد تا با دست بازتری به موضوع هسته‌ای ایران بپردازد.
ناظران سیاسی می گویند در این سناریو، مکانیزم ماشه به‌عنوان ابزاری کلیدی برای وادار کردن ایران به شفافیت مطرح خواهد بود. اگر ایران نتواند ابهامات را رفع کند، بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند فشار حداکثری ترامپ را تقویت کند، اما موفقیت این استراتژی به اجماع جهانی وابسته است. با توجه به حمایت روسیه و چین از ایران، فعال‌سازی مکانیزم ماشه احتمالا به یک بن‌بست دیپلماتیک منجر خواهد شد. موضوعی که حل مسئله هسته ای ایران را به مواضع ایران و امریکا محدود می کند.
