آریانا و زرکوه چطور توسط امارات متحده عربی اشغال شد؟

دیده‌بان ایران- مریم رحیمی: آمدند دام و اغناء بچرانند و در قبال آن پول دهند. ماندند؛ ادعای تملک کردند و ماندگار شدند. ما هم ندیدیم که غرق دنیای خودمان بودیم. یک روز چشم‌ها، نگران دلار بود و یک روز دیگر خیره به برجام. چشم سوم نداشتیم که ببینیم جزیره ۱۲ کیلومتری آریانا و جزیره ۸ کیلومتری زرکوه، از کف‌مان می‌رود‌. همین است که نگارنده زمان تهیه این گزارش، دنبال کارشناسی بود که حداقل، نام آریانا و زردکوه، به گوش‌اش آشنا باشد‌. حالا امارات متحده، روزانه ۵۵۰ هزار بشکه نفت از این جزایر استخراج می‌کند‌. برای درک بزرگی این عدد، خوب است که بدانیم ایران در بازه زمانی که ترامپ از برجام خارج شد تا وقتی که بایدن رئیس جمهور آمریکا شد، روزانه حدود ۸۵۰ تا ۹۰۰ هزار بشکه نفت در روز می‌فروخت. این یعنی کشور امارات در سال‌های اخیر حدود یک سوم فروش نفت ایران، از همین جزایر نفت استخراج می‌کند‌‌. این گزارش که در نگاشتن آن از پیشنهاد، راهنمایی و اطلاعات خسرو معتضد، تاریخ‌دان و روزنامه‌نگار استفاده شده است، قصد دارد فرآیند از دست رفتن این دو جزیره را مکتوب کند.

این دو جزیره در زمان حکومت پهلوی و قاجار به شیخ‌نشینان عرب اجاره داده می‌شد و حالا از دست ایران رفته‌اند. هزینه فرصت از دست رفتن جزایر هم نه تنها مساحت آنان بلکه آب‌های نفت خیز و همچنین منابع فکر طبیعی برای جذب توریست در صنعت گردشگری است. ما در زمان نگاشتن این گزارش از روابط عمومی وزارت نفت، خواهان توضیح شدیم اما هنوز هیچ جواب متقنی از این وزارت‌خانه، دریافت نشده است.

تاریخ استعمار

بنابر گزارش دیده بان ایران، آخرین‌باری که یک مقام حقوقی کشور درباره این دو جزیره اظهارنظر کرد، سال ۱۳۹۵ بود. مسعود گودرزی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس دهم، گفته بود: ادعاهایی که برخی از کشورهای عربی منطقه درباره تملک جزایر ایرانی مطرح می‎کنند؛ تنها جنبه داخلی برای این کشورها دارد و این کشورها، با توجه به وضعیت منطقه این گونه مسائل را مطرح می‎کنند. گودرزی در گفت و گو با یک سایت خبری تاکید کرده بود که مالکیت ایران بر جزایر آریانا و زرکوه، طبق اسناد حقوقی مشخص است و وزارت خارجه هم درحال حاضر پیگیری‌های لازم را درباره این موضوع را انجام می‌دهد. اما آنچه در عمل رخ داد، بی خبری از این دو جزیره و مسکوت ماندن مسئله تملک آن‌ها بود. انگار که سیاست‌گذار در تمام این هشت سال و حتی قبل‌تر از آن، مسائلی مهم‌تر از مالکیت جزایر داشت.

البته این ساده‌انگاری، تنها مختص به ۵۰ سال اخیر و همین جزایر نیست؛ مثلاً در دوران قاجار هم بندر لنگه را به یکی از شیوخ جنوب خلیج فارس به صورت مقاطعه می‌سپردند. مقاطعه، یعنی واگذار کردن انجام  کاری به کسی و تعیین مزد و اجرت آن. یا مثلا تا زمانی که امیر‌کبیر  بساط این کار را برچید، بندر‌عباس در مقاطعه امیر عمان بود.

چرا مقاطعه؟

دولت وقت ایران، شیوخ خلیج فارس را رعیت ایران می‌دانست و کشور امارات هم هنوز به وجود نیامده بود. بنابراین شیوخ، افرادی تصور می‌شدند که دولت ایران اجازه می‌داد‌  مقاطعه بگیرند. یعنی مثلاً حاکم عمان به دولت ایران، میزان معینی پول پیشنهاد می‌کرد و می‌گفت سالی ۱۰ هزار تومان به دولت ایران می‌دهد تا ایران اجازه دهد آن را اداره کند و مالیات آن را بگیرد. از آن جایی که نادرشاه به کمک نیروی دریایی خود، آن‌ها را به تصرف درآوده بود و این دولت امارات وجود نداشت، این درخواست از منظر حاکمان وقت، منطقی تلقی می‌شد. اصفهان و تهران دو پایتخت ایران در آن زمان،  آن قدر گرفتار مشکلات خود با روسیه، عثمانی و ازبک‌ها بودند که اصلا توجهی به این مسائل نمی‌کردند. از سوی دیگر، قدرت آن ها در خلیج فارس هم تثبیت شده بود؛ یک بار که در آغاز قرن ۱۶ به خلیج فارس حمله شد، تمام جنوب ایران از جایی که اروند رود به خلیج فارس می رسد تا چابهار و تا گواتر از آن پرتغالی ها شد و پرتغالی‌ها به مجموع آن جزایر، مکان مقدس می‌گفتند. تا این که شاهعباس دوباره اقتدار را به کشور بازگرداند و این جزایر را پس گرفت. تاریخ‌دانان معتقدند که سابقه این عمل، به زمان صفویه و اشغال جنوب ایران توسط انگلیس بازمی‌گردد و در دوران قاجاریه هم شدت گرفته است. از آن جایی که آب و هوای جنوب ایران برای شیخ‌نشینان بسیار مطلوب بود، پول خوبی هم به دولت ایران پرداخت می‌کردند. شیخ‌نشین شارجه به دلیل نزدیکی به این دو‌ جزیره ابتدا به‌صورت موقت به‌عنوان مکانی برای پهلوگیری قایق‌های ماهیگیری، کمپ استراحت و چرای گوسفندان از این جزایر استفاده می‌کردند، اما به مرور کشفیاتی در جزایر صورت گرفت، در زرکوه نفت کشف شد و به اهمیت توریستی جزیره آریانا افزوده شد.

اقلیم جنوب ایران و به خصوص جزایر آن، باعث می‌شود برخی از این جزیره‌ها، در زمستان، شاهد ریزش باران‌هایی باشد که در نوع خود بی‌نظیر است و حتی شمال ایران هم چنین شدتی ندارد‌. همه این عوامل در کنار هم، منجر شد انگلستان که همواره چشم طمع به خلیج فارس داشت، به اتکای این که جزایر مذکور را کشف کرده، آن را به دیگر کشورها دهد اما اسناد معتبر نشان می‌دهد که جزیره آریانا و زرکوه که ابتدا از سوی انگلیس و سپس از طرف امارات به اشغال درآمدند، به ایران تعلق دارند. از جمله این اسناد می‌توان به نقشه دریانوردی ترسیم‌شده خود انگلیسی‌ها در اوایل قرن بیستم اشاره کرد که محدوده جزایر مورد ادعای امارات و به طور کلی همه کرانه‌های خلیج‌فارس را با رنگ شناسه ایران مشخص کرده است. از سوی دیگر و از منظر قانونی هم آریانا و زرکوه به ایران تعلق دارند چراکه هیچ معاهده رسمی بین‌المللی این دو جزیره را به امارات نسپرده است‌. این دو جزیره، به صورت غیرقانونی و بدون هیچ‌گونه معاهده و قرارداد بین‌المللی از حدود سال۱۹۷۱ یعنی تاریخ شکل‌گیری امارات‌متحده‌عربی در اشغال این کشور است. امارات با خرج هزینه‌های هنگفت حتی نام دو جزیره، خصوصأ آریانا را تغییر داد و با دلایل واهی از جمله نزدیکی جغرافیایی و کوچک بودن دو‌ جزیره خود را مالک‌ جزایر می‌داند.  این دوجزیره بر خلاف تصور برخی، در دریای سرزمینی امارات واقع نشده است، چرا که هر کشور تا فاصله ۲۴ مایل( تقریبا ۴۴ کیلومتر) از ساحل خود به طرف دریا حق مالکیت دارد که اصطلاحأ به آن آب‌های داخلی و دریای سرزمینی می‌گویند، در حالی که فاصله دو جزیره زرکوه و آریانا بیش از ۶۰ کیلومتر است. به‌نظر می‌رسد وزارت امور خارجه باید قبل از اینکه امارات با نفوذ خود در مجامع بین‌المللی سلطه خود بر جزایر را تثبیت کند، فورأ کمیته یا گروهی را مامور ارائه گزارش و متعاقبأ تشکیل پرونده در مراکز بین‌المللی ذی صلاح کند. از طرفی تا زمانی که طرفین به نتیجه نرسیده‌اند، نباید اجازه حضور و ساخت و ساز بیشتر توسط طرف اماراتی در این دو جزیره داده شود.

آریانا

سیرابونعیر که عرب‌ها آن‌ را با «ص» می‌نویسند، همان آریانای ۱۲ کیلومتری است. امارات عربی، در ۱۹۷۱ تشکیل شد و تعدادی جزیره دارد اما جزیره سیر ابونعیر که در زمان رضاشاه به آریانا تغییر نام داد، در جنوب بوموسی (ابوموسی) واقع شده است. آریانا حتی در نزدیکی امارات هم نیست.

جزیره آریانا که ۱۲ کیلومتر مربع مساحت، دارد شامل سواحلی بسیار زیبا با شن‌های سفید رنگ است. به علت طبیعت خاص و گونه های جانوری کمیاب موجود در این جزیره، از سال ۲۰۱۲ هم در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.

از لحاظ جغرافیایی این جزیره در جنوب خلیج فارس بوده و حدود ۸۰ کیلومتر تا جزیره سیری و همین مقدار تا ابوظبی فاصله دارد. امارات در جزیره آریانا، مرکز توریستی جمیره را تاسیس کرده و توریست‌های اروپایی، آمریکایی ژاپنی و چینی را به خود جذب کرده است. یک فرودگاه بزرگ و یک هتل پنج ستاره در این جزیره ساخته شده و همچنین رستورانکهای بسیار زیادی در این جزیره تاسیس شده‌اند. تمام نمونه‌ های زیستی کم یاب اقلیم در این جزیره  وجود دارند.

زرکوه

جزیره زرکوه ۸ کیلومتر مربع مساحت دارد و دارای منابع بسیار غنی نفت است. به طوری که گفته می‌شود در آب‌های اطراف آن روزانه ۵۵۰ هزار بشکه نفت استخراج می‌شود و تاسیسات بزرگ نفتی شیخ‌نشین ابوظبی در این نقطه اشغالی استقرار یافته است. همچنین، از لحاظ جغرافیایی این جزیره در آب‌های مابین دوحه و ابوظبی قرار دارد و فاصله آن تا ابوظبی ۱۴۰ و تا دوحه ۱۶۰ کیلومتر است، لکن با خاک امارات ۸۰ کیلومتر فاصله دارد. همان طور که پیشتر گفته شد، این دو جزیره در تمام نقشه ها و اسناد تاریخی جزو سرزمین ایران بوده اند و طرف اماراتی فاقد هرگونه سند حقوقی برای اثبات حق حاکمیت خود بر این جزایر است. در گذشته این جزیره یکی از مکان‌های مهم بانک‌های مروارید بود. میدان نفتی زاکوم هم متعلق به آن است که همان طور که گفته شد حدود ۵۵۰هزار بشکه در روز نفت تولید می‌کند. در این جزیره، یک مرکز تفریحی و سایر خدمات فرعی برای کارمندان زاکوم  وجود دارد و شامل یک فرودگاه خصوصی کوچک است که توسط شرکت توسعه میدان زاکوم اداره می‌شود. جغرافیای جزیره بیضی‌شکل با سطح صاف است و طول آن حدود ۴کیلومتر و عرض آن حدود ۲کیلومتر می‌‌شود و به‌تدریج در نوک جنوبی خود شروع به افزایش می‌کند و با قله ۴۵۰فوت پایان می‌یابد.

درست است که این جزیره آب و درخت ندارد، اما دارای علف و بوته‌های کوچک کویری و سواحل جزیره صخره‌ای و ماسه‌ای است. محیط‌زیست این جزیره شامل لاک‌پشت‌های دریایی و مرغان کمیاب دریایی است. در سواحل آن لانه‌های لاک‌پشت‌ها  وجود دارد که بیشترین سواحل لانه‌سازی‌ در امارات ابوظبی است.

میدان نفتی آن در سال ۱۳۴۲کشف شد و توسعه آن توسط کنسرسیوم بی‌پی و توتال انجام شد. میدان نفتی زرکوه با ذخیره درجای ۵۰‌میلیارد بشکه نفت خام جزو دارایی شرکت ملی نفت ابوظبی شناخته می‌شود.

هر دم از این باغ، بری می‌رسد

حسن مرادی، استاد حقوق بین الملل انرژی دانشکاه تهران اظهار تاسف فراوانی بابت از دست رفتن این دو جزیره می‌کند و سخنان خود را با جمله هر دم از این باغ بری می رسد، آغاز می‌کند. به دیده بان ایران می گوید: این دو جزیره بسیار کوچک هستند اما از نظر حاکمیت منابع حائز اهمیت هستند چون هر کجا که جزیره ای باشد، تا چندین کیلومتر دریای اطراف آن، دریای سرزمینی و دریای ساحالی محسوب می‌شود و تحت مالکیت‌اش است. بنابراین ایران باید درباره حاکمیت‌اش باز هم در مجامع صحبت کند. نه به دلیل مساحت این دو جزیره بلکه به دلیل اهمیت ذخایر انرژی در اطراف آن‌ها.

مرادی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران:

بایکوت مسئله آریانا و زرکوه به ضرر ایران است

مرادی معتقد است که این جزایر باید حتما، تحدید حدود شوند چراکه از منظر حقوق بین‌المللی دریاها، صرف ادعا باعث مالکیت نمی‌شود. او اظهار می‌کند: باید در نقشه های بین‌المللی جست‌وجو گرد و سنجید که از نظر جغرافیایی این جزایر به کدام حاکمیت وابسته است و بر اساس آن‌ها و واقعیت‌های تاریخی درباره بهره‌برداری از منابع آنان تصمیم گرفت. پس بحث اول، بحث حقوق بین‌الملل دریاهاست. از منظر تحدید حدود باید وضعیت بررسی شود.

وی با اشاره به برخی سوابق تاریخی انکارناپذیر، توضیح می‌دهد مثلا این که نیروهای اماراتی یا ایرانی در جزیره بوده است یا سابقه سکونت شهروندان در این جزایر و استیلای نیروی خارجی در جزایر، راه‌گشاست. مرادی می‌افزاید: فاکتورهای مختلفی دخیل هستند که وضعیت مالکیت را روشن کنند. من به عنوان حقوق روابط بین‌الملل هم نمی‌توانم به راحتی نسخه‌ای برای این جزایر در نظر بگیریم. باید حتما همه امور بررسی شود و وضعیت استیلای جمهوری اسلامی ایران و نزدیکی به سواحل به عنوان پارامتر مثبت، نقش بازی کند.باید سبقه تاریخی جزایر حتما بررسی شود. چه بسا که این جزایر رها بوده‌اند و نه جمهوری اسلامی ایران و نه امارات به آن‌ها دسترسی داشته است. اگر ذخایری کشف کرده شده، چه کسی این ذخایر را کشف کرده است. آن فردی که این ذخایر را کشف کرده نسبت به طرف مقابل احتمالا امتیازاتی داشته باشد‌.

او با اظهار تاسف درباره سکوت ایران می‌گوید: گذشت زمان در مسائل تاریخی به نفع ایران نیست؛ باید به محض مطلع شدن تلاش می‌شد که وضعیت مالکیت این جزایر روشن شود. جزایری که ایران در تاریخ بر آنان مالکیت محرز داشته است، مانند جزایر سه‌گانه، چه سرنوشتی پیدا کردند؟ ایران باید همانند جزایر سه‌گانه درباره این  جزایر اظهار نظر می‌کرد. زمانی که این جزایر در سیطره ایران بوده است، اصلا کشور امارات وجود نداشت اما حالا همین کشور که تازه به وجود آمده، اصرار دارد که مالکیت خود بر جزیره را تثبیت کند. باید دید در زمان‌های قدیم این جزایر قابل استفاده بوده‌اند یا این که به تازگی از زیر آب بیرون آمده‌اند. همه این‌ها، مجهولات ما درباره این جزایر است.

وی راهکار بازگشت این جزایر را در این می‌داند که ایران اکنون باید به داوری مراجعه کند و در سازمان بین‌المللی دریاها طرح دعوی کند. او همچنین اظهار می‌کند: از منظر سبک و سیاق این جزایر باید در دعاو استفاده شود. همچنین سوابق پیشینه ایران در این جزایر می‌تواند در تعیین مالکیت آن‌ها، نقش آفرین باید. قطعا اهمال کاری ایران، موجب نقصان می‌شود. در اصطلاح حقوق دریایی، واژه‌ای به نام وضع بد وجود دارد. همین که در زمان مناسب اقدامی صورت نگرفته است، خود مشکل بزرگی است. اگر  ایران مذاکره را ادامه می‌داد و توضیح می‌داد با وجود رخدادهای غیرمترقبه و بد، خواهان ادامه دادن کرسنت است، همین پرونده کرسنتی که اکنون به اینجا رسیده است، به نفع ایران تمام شده بود و این ضرر هنگفت که معادل قیمت ده پالایشگاه است را متحمل نمی‌شد. بایکوت این دو جزیره هم ممکن است ضرر هنگفتی به ایران تحمیل کند‌.

خاقاتی، مدیر کل پیشین وزارت نفت:

 اگر بعد از زمان شاه، جزایر به دست امارات افتاده، باید بررسی شود

محمود خاقانی، مدیرکل پیشین وزارت نفت درباره وضعیت این دو جزیره به دیده بان ایران می گوید:  باید در بیان تاریخ منصف بود. از منظر قانون دریاهای بین‌المللی، اگر این جزایر در محدود آب‌های ایران باشد، بخش‌های ذی‌ربط وزارت کشور و وزارت خارجه بدون توجه نمی‌مانند. این که این جزایر زیر آب بوده و حالا بیرون آمده‌اند و از این جزایر نفت استخراج می‌شود، ادعای بزرگی است. ایران و شرکت نفت در خلیج فارس وجود دارد. ادعای مطرح شده ولی  هنوز از سوی مراجع ذی‌ربط صنعت نفت، وزارت کشور و همچنین وزارت امور خارجه درباره این دو جزیره صحبت نکرده‌اند. اگر بعد از زمان شاه این جزایر به دست امارات افتاده است، باید بررسی شود. در بیان تاریخ معاصر و گذشته باید دقت کرد.

وظیفه حکومت در قبال آریانا و زرکوه چیست؟

او که مساله مطرح شده را بی ارتباط به مسائل سیاسی نمی‌داند و به دیده بان ایران می گوید: این که بعد از انتخاب دکتر پزشکیان چنین نظری مطرح می‌شود محل سوال است. شاید مطرح شدن این سوال دولت چهاردهم را با همسایگان در بن‌بست قرار دهد. این در حالی است که دولت موضوعاتی مانند میدان آرش و میدان الف و ب فرزاد را در دستور کار دارد. از همه مهم‌تر فاز ۱۱ پارس جنوبی است. این فاز در دولت یازدهم با  آنها قرارداد بسته شد اما افرادی که مخالف کرسنت بودند، نسبت به قرارداد فاز ۱۱ در دولت سایه و مجلس با آن مخالف بودند. همزمان ترامپ از برجام خارج شد و بعد از آن تواند از فاز ۱۱ بیرون رفت. با وجود این که وزیر نفت دولت دوازدهم به چین رفت و پیشنهاد کرد که ۱۰۰ درصد فاز ۱۱ را به آنان دهد، چینی‌ها در شرکت سینوپک قبول نکرد به ایران بیاید. بعد ادعا شد صفر تا صد فاز ۱۱ زا دولت انجام داده است و بعد هم سکوت شد. در حالی که توتال و شریک چینی در همان زمان با قطر در بخش قطر در فاز ۱۱ قرارداد بسته‌اند و حالا قطر معتقد است که مخزن بیشتری دارد. اگر قرار است دولت چهاردهم وارد مذاکره کند، از جمله مبادبن مشترک با عراق، باید با شرکای غیرایرانی مذاکره کند. یکی از مشکل ترین میادین، همین فاز ۱۱ و برخی میادین پارس جنوبی است که به فناوری‌های مدرن دارد. در خشکی و دریا، بسیاری از میادین ایران آماری نمود ندارد اما حدود ۳۰۰ میادین نفتی به دلیل عملیات کارشناسی غیرفنی، کور شده‌اند و از بین رفته‌اند.

وی با تاکید بر همین موضوع، یادآوری می‌کند: در روز قبل از انتخابات هشت تیر، یک مقام روسی به تهران آمد و با وزارت نفت توافقنامه امضا کرد. وزارت نفت دولت سیزدهم مدعی است که میلیاردها دلار در صنعت نفت جذب کرده است اما هرگز نگفته است چه نوع قرارداد نوشته شده است. مشخص نیست قراردادها از نوع مشارکت در تولید یا امتیاز است. اگر ادعا شود دولت ها گذشته هم از این جزایر گذشت کرده اند. از منظر قانون بین‌الملی دریاها این جزایر در بخش دریای ایران قرار بگیرند، دولت چهاردهم باید حتما بر این مسئله متمرکز شوند. این مهم نه تنها وظیفه دولت که وظیفه حکومت هم هست.

منبع: سایت دیده بان ایران