فرونشست زمین چه ربطی به تحریم‌ها دارد؟
فرونشست زمین پدیده‌ای چندعلتی است که طی سال‌های اخیر در کشور ما شتابی بسیار نگران‌کننده یافته است؛ این پدیده تا چه حد ناشی از اوضاع اقلیمی و مدیریت زیست بوم است و تا چه میزان ناشی از عوامل خارجی؟
به گزارش سایت دیده‌بان ایران، اوضاع محیط زیست کشور در سال‌های اخیر بسیار نگران‌کننده‌تر از قبل شده است؛ پیش از انتشار تصاویر و فیلم‌های مربوط به ته‌نشین شدن آب در برخی نقاط سد کرج و لتیان و لار و ... ، تعطیلی‌های پاییزی به خاطر آلودگی هوا، نشانگر اوج گرفتن چالش‌های زیست محیطی بود.
از دید کارشناسان، گره خوردن تبعات تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت در زمینه حفظ محیط زیست از دلایل بروز و تشدید این وضعیت طی دهه‌ها بوده است. برخی اما به متغیرهای واسطه در این زمینه توجه نشان می‌دهند. از دید بسیاری، تحریم‌ها هم در سال‌های گذشته مزید بر علت شده تا دست دولت‌ها را برای حل مسائل زیست محیطی ببندد. مثلا در زمینه آلودگی هوا به ناترازی انرژی اشاره می‌کنند که در دید آنان ناشی از عدم سرمایه‌گذاری کافی در حوزه استخراج و انتقال انرژی بوده است.
در سوی مقابل برخی می‌گویند، «گره زدن آب خوردن مردم به تحریم‌ها» دردی را دوا نمی‌کند و باید علل داخلی بحران‌های زیست‌محیطی را جست و مدیریت کرد.
با این حال، تاثیر تحریم‌ها بر اوضاع زیست بوم ایران قابل انکار نیست. «علی سلاجقه» معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دولت سیزدهم بارها و در مقاطع مختلف از نقش تحریم‌ها در جلوگیری از اقدام موثر ایران در مقابله با آثار تغییرات اقلیمی سخن گفته و «شینا انصاری» خلف وی در دولت چهاردهم هم تصریح داشته «بدون رفع تحریم‌ها پایبندی به اهداف محیط زیستی ممکن نیست.»
و اما چالش‌های زیست محیطی محدود به آلودگی هوا و خشکسالی و ... نیست. در ارتباط با همه این بحران‌ها، فرونشست زمین به خصوص در مناطق مرکزی کشور، زنگ خطر خالی شدن زیر پایمان را مدت‌ها است به صدا درآورده است.
زنگ خطر فرونشست دیگر کر کننده شده است!
پس ازگذشت ۵ دهه تحریم، آثار و تبعات آن امروز در تمام حوزه‌ها مشهود است و هر ایرانی با توجه به سبک زندگی خود با گونه‌ای از تحریم‌ها مواجه می‌شود. حال اینکه برخی از حوزه از جمله صنایع مختلف به طور مستقیم متاثر تحریم‌ها هستند و حوزه‌هایی هم مانند محیط زیست غیر مستقیم تحت تاثیر تحریم‌ها قرار می‌گیرند که امروز بحث فرونشست و گسترش آن یکی از دغدغه‌های جدی کشور محسوب می‌شود، به طوری که مرکز پژوهش‌های مجلس در آخرین گزارش خود هشدار داده است که ۱۸ استان کشور دارای محدوده‌هایی با خطر بالای فرونشست زمین هستند.
مهم‌ترین پیامد فرونشست زمین را می‌توان در آثار زیان‌بار زیست محیطی آن دید و یکی از موضوعات مطرح‌شده در این پژوهش آسیبی است که توسعه فرونشست بر زیرساخت‌های سطحی و زیرسطحی می‌رساند و توسعه فرونشست زمین در نهایت منجر به آسیب‌دیدگی همه مستحدثات سطحی و زیرسطحی به صورت ترک‌خوردگی در ساختمان، گسیختگی شریان‌های حیاتی و سایت‌های تاریخی و فرهنگی خواهد شد.
نیمی از جمعیت ایران روی پهنه‌های فرونشستی زندگی می‌کنند
محاسبات انجام‌شده نشان می‌دهد که چیزی حدود نیمی از جمعیت کل کشورمان بر روی پهنه‌های فرونشستی یا مجاورت آن سکونت دارند و مساحت محدوده‌های فرونشستی در کشور نسبت به ۵ سال گذشته حدود ۳ برابر افزایش پیدا کرده است.
می‌دانیم که مهم‌ترین عامل پدیده فرونشست برداشت بی‌رویه از چاه‌های آب‌های زیرزمینی است حال اینکه در کشورمان راحت‌ترین گزینه برای دسترسی به آب، حفر چاه بوده است. پس از اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی و افت سطح آب زیرزمینی بافت اسفنجی، خلل و فرج آب‌خوان‌های زیرزمینی دچار تراکم شده و از بین می‌رود و عمدتا هم به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی فرونشست در ایران تشدید پیدا می‌کند.
ایران در رتبه دوم جهانی فرونشست زمین
پژوهش‌های جهانی حاکی از آن است که حدود ۳ تا ۵ درصد پهنه‌های فرونشستی زمین در کل دنیا دارای نرخ فرونشست بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر است و نرخ فرونشست عمده پهنه‌ها زیر ۱۰ سانتیمتر است و خطر فرونشست در ایران خود را اینجا نشان می‌دهد نرخ فرونشست در ایران بالای ۱۵ سانتیمتر است. مطالعات می‌گوید بعد از کشور هندوستان که نرخ فرونشست در برخی از محدوده‌های این کشور به بیش از ۵۰ سانتیمتر در سال می‌رسد، کشورمان در رتبه دوم قرار دارد و ایران همراه با هند و برخی از ایالات آمریکا و چین بالاترین نرخ فرونشست را دارد.
همان طور که گفته شد نیمی از جمعیت کشور بر روی پهنه‌های فرونشستی سکونت دارند و این میزان سکونت در برخی از استان‌ها بیشتر از سایر استان‌ها است به طوری که سه میلیون نفر در تهران بر روی پهنه فرونشستی زندگی می‌کنند و در تهران به ویژه در منطقه جنوب غربی تهران نرخ فرونشست در بیشینه مقدار خود به ۲۰ سانتیمتر در سال رسیده است. همچنین ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در پهنه فرونشستی اصفهان زندگی می‌کنند و به دلیل بروز نشانه‌های فرونشست از جمله ترک‌های گسترده برخی از محلات اصفهان در حال تخلیه هستند.
در استان فارس بیشترین نرخ فروشست در محدوده مرودشت بوده و نرخ آن در این منطقه به ۱۷ سانتیمتر در سال می‌رسد که آثار تاریخی تخت جمشید و نقش رستم در این محدوده قرار دارد. حتی در استانی مانند مازندران با گسترش پهنه‌های فرونشست مواجه هستیم و با عقب‌رفت آب خزر میزان فرونشست در سواحل مازندران در حالی به ۹ سانتیمتر در سال رسیده در حالیکه ۵ سال گذشته فرونشست در این منطقه صفر بود.
تحریم‌ها چطور زمین را فرومی‌نشاند؟
اما تحریم چگونه توانسته باعث تشدید فرونشست، افزایش نرخ آن و گسترش پهنه‌های فرونشستی شود؟ چرا که در نگاه اول فرونشست پدیده‌ای نیست که بتواند تحت تاثیر تحریم قرار بگیرد و علت پیدایش آن نمی‌تواند به محدودیت‌های خارجی ارتباط پیدا کند.
«علی بیت‌اللهی» رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این باره می‌گوید: از نظر تهمیدات کنترلی، بین پدیده فرونشست با تحریم‌ها ارتباط معناداری وجود ندارد اما عاملی که می‌تواند منجر به تشدید فرونشست در کشورمان می‌شود تحت تاثیر تحریم‌ها قرار می‌گیرد.
این پژوهشگر حوزه محیط‌زیست ادامه می‌دهد: موضوع این است که در ایران برای تامین علوفه و محصولات کشاورزی آب بر از منابع آبی استفاده می‌شود و آب مجازی برای پرورش محصولات دامی و کشاورزی مصرف می‌کنیم که میزان مصرف هم بسیار قابل توجه است و می‌دانیم که در شرایط کم آبی، منابع آبی را از طریق حفر چاه‌های عمیق تامین می‌کنیم که همین عامل تشدید فرونشست است. در حالی که می‌توان این محصولات را از کشورهای پر آب همسایه وارد کنیم و در واردات است که با تحریم‌ها مانع ایجاد می‌کنند.
وی با بیان اینکه اگر تحریم‌ها عرصه را تنگ‌تر کنند، بخش عمده‌ای از این محصولات آب بر را باید خودمان تولید کنیم، می‌افزاید: قاعدتا در این صورت میزان مصرف آب افزایش می‌یابد و تحریم از این منظر منجر به تشدید فرونشست می‌شود.
«تحریم به صورت غیرمستقیم بر روی تشدید فرونشست اثر می‌گذارد و کشت فرا سرزمینی و واردات محصولات مورد نیاز و ضروری را محدود می‌کند و کشور هم برای تامین دام و کشاورزی و مواد غذایی نیازمند به تولیدات آب بر می‌شود ولو اینکه با کم آبی مواجه شود و فشار مضاعف بر آبخوان ایجاد شود.»
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به این که مطالعات و سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه کاملا علمی و بدون سیاسی نگری است، تصریح می‌دارد: از این زاویه، قطعا تحریم فرونشست را تشدید خواهد کرد. فرونشست از نظر اینکه امکان تولید آب نداریم به عواملی مانند وضعیت اقلیم، بارندگی وجود منابع آبی و آب‌های سطحی وابسته است. در این شرایط موضوع مهم چگونگی مصرف آب است که این امر یعنی تحریم به شدت، مصرف آب را تحت تاثیر قرار می‌دهد و آبی را که باید آبخوان را تغذیه کند، مصروف تولیدات کشاورزی آب بر می‌کنیم. در استان‌هایی حتی مانند مازنداران و گلستان آب چاه‌ها صرف کشاورزی شده و فرونشست را تشدید کرده است.
اگر تحریم‌ها تشدید شد چه کنیم؟
بیت اللهی ادامه می‌دهد: در کشورهایی مانند ایران که از یک طرف هم نیاز مواد غذایی و اقلام کشاورزی را باید تامین کند و از طرف دیگر با محدودیت منابع آب و خاک مواجه است، اصولی که پیگیری می‌شود، کشت‌های فراسرزمینی است و در کشورهای اطراف همسایه از نظر جغرافیایی وسیع هستند زمین زراعی مرغوب و آب فراوان وجود دارد و همچنین جمعیت مصرف کننده پایین است بنابراین با مازاد منابع آبی و تولیدات کشاورزی مواجه‌اند و می‌توان در تبادلات مالی و توافقاتی برای استفاده از منابع کشورهای همسایه داشت. اما این توافقات یک مراوات مالی را می‌طلبد که اگر تحریم‌ها شدید شدند می‌تواند این مراودات و نقل و انتقلات را تحت شعاع قرار دهد.
وی همچنین درباره احتمال اثرپذیری انتقال تجربیات، دانش و تکنولوژی‌های مورد نیاز برای کاهش فرونشست از تحریم‌ها اظهار می‌دارد: برای علوم زلزله و فرونشست در سه دهه گذشته، از نظر دسترسی به تحقیقات علمی، مقالات و کنفرانس‌ها محدودیتی ایجاد نشده است، هر چند پژوهشگران ایرانی برای حضور در کنفرانس‌های بین‌المللی به واسطه تحریم‌ها با مشکل‌عدم صدور ویزا برخورد کردند اما دسترسی به متریال علمی و داده‌های علمی تحت تاثیر تحریم‌ها محدود نبوده است. همچنین در خصوص فرونشست زمین تجهیزات مورد نیاز آنچنان پیچیده و مشمول تحریم‌ها نبوده و تجهیزات مورد نیاز در داخل کشور تولید می‌شود و تصاویر ماهواره‌ای و راداری برای سنجش فرونشست در دسترس بوده و مشمول تحریم نبوده و دسترسی عمومی به این داده‌ها کاملا امکان‌پذیر است.
منبع: ایرنا
