انقراض «سلطان جنگل» در ایران چطور اتفاق افتاد؟

به گزارش سایت دیده‌بان ایران؛ (۱۰ اوت) ۱۹ مرداد «روز جهانی شیر» نامگذاری شده است که نه تنها در ایران بلکه در اکثر نقاط کشور به عنوان سلطان جنگل شناخته می‌شود؛ گونه‌ای که نسل آن در ایران حدود یک قرن پیش به دلیل شکار و تخریب زیستگاه منقرض شد.

مهدی سعادت، درباره ویژگی‌های شیر ایرانی اظهار کرد: شیر ایرانی، هندی یا شیر آسیایی همگی از یک گونه هستند و همگی آن‌ها با نام علمی Panthera leo leo شناخته می‌شوند. این نام علمی در سال ۲۰۱۷ برای شیر ایرانی انتخاب شد و برای سال‌ها این گونه با عنوان پانترا لئو پرشیا شناخته می‌شد.

وی افزود: علت تغییر نام علمی شیر ایرانی به دلیل شباهت بالای این گونه شیر با شیر بربری بوده است که به‌طور کامل در قرن ۲۰ منقرض شد.

مدیر باغ وحش ارم درباره تفاوت شیرهای ایرانی در مقایسه با شیرهای آفریقایی که کمی کوچکتر هستند گفت: یک شیر ایرانی نر بالغ، بین ۱۶۰ تا ۱۹۰ کیلوگرم و یک شیر ماده بالغ بین ۱۱۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم وزن دارد. یکی از مهمترین ویژگی‌های ظاهری شیرهای ایرانی نسبت به شیرهای آفریقایی، پوست آویزانی است که در شکم آن‌ها دیده می شود و این مورد در شیرهای آفریقایی بسیار نادر است.

وی ادامه داد: شیرهای ایرانی نسبت به شیرهای آفریقایی پرخاشگری کمتری دارند. همچنین شیرهای نر ایرانی یال کم پشت‌تری در بالای سر دارند که بدین ترتیب می‌توان به آسانی گوش‌هایشان را مشاهده کرد.

سعادت با اشاره به ارزش زیاد شیر ایرانی در میان ایرانیان باستان اظهار کرد: این ارزشمندی در فرهنگ عامه ادبیات و هنر ایران نماد و نمودی چشمگیر داشته است و از این رو در بسیاری از نگاره‌ها و نوشته‌ها از شیر به عنوان نماد قدرت، دلیری و نور یاد شده است.

وی درباره انقراض این گونه ایرانی گفت: یک باور اشتباه که درباره شیرهای ایرانی وجود دارد این است که بسیاری فکر می‌کنند آن‌ها به طور کلی از حیات وحش منقرض شده‌اند اما در واقع شیرهای ایرانی حدود ۱ قرن پیش به دلایلی چون شکار و همچنین تخریب زیستگاه، سمی نمودن لاشه جانوران شکار شده و کم شدن طعمه‌هایی مانند گوزن زرد، دیگر در حیات وحش ایران وجود ندارند.

مدیر باغ‌ وحش ارم ادامه داد: زیستگاه شیر ایرانی تا حدود ۱۵۰ سال گذشته پراکندگی وسیعی از دزفول، مسجد سلیمان، شوش، رامهرمز تا بوشهر، کازرون و دشت ارژن و کام فیروز فارس را در بر می‌گرفت. در حال حاضر حدود ۶۷۴ قلاده شیر ایرانی در حیات وحش باقی مانده که تمامی آن‌ها در پارک ملی جنگل گیر واقع در ایالت گجرات هند زندگی می‌کنند و گفته می‌شود نرخ رشد جمعیت آن‌ها صعودی و مثبت بوده است.

وی افزود: پس از گذشت ۸۰ سال از انقراض شیر ایرانی در زیستگاه‌های ایران، در اردیبهشت و خرداد ماه ۱۳۹۸ ، یک جفت شیر نر و ماده ایرانی با توافق میان باغ وحش ارم و اتحادیه باغ وحش‌ها و آکواریوم‌های اروپا EAZA به ایران بازگشتند.

سعادت در پایان تصریح کرد: شیر نر ایرانی به نام «کامران» در اردیبهشت ماه از باغ وحش بریستول انگلستان به باغ وحش تهران منتقل و «هیرمان» نامگذاری شد و «ایلدا» شیر ماده نیز یک ماه پس از آن از دوبلین ایرلند به باغ وحش ارم منتقل شد؛ قبل از ورود با نظارت مشاوران و متخصصان اروپایی جایگاه استاندارد و منطبق با قوانین بین المللی در باغ وحش ارم ساخته شد و هم اکنون این دو حیوان در این جایگاه نگهداری می‌شوند و تحت مراقبت و پایش دائم و ۲۴ ساعته قرار دارند و در شرایط خوبی به سر می‌برند.

شیرهای ایرانی نه تنها در طبیعت سرزمینمان بلکه حتی در تاریخ هم سابقه ای کهن دارند. بسیاری از مستندات تاریخی مرتبط بواقع شاهدی بر وضع شیرهای ایرانی در گذشته است. فردوسی در شاهنامه به کرات از شیر نام برده که از آن جمله می توان به شیر پیکر درفش بنفش ـ گردنکشی که در جنگ شیران ندارد لگام ـ سپاهی که پس پشت، پیلان و شیران به پیش و دیگر موارد مشابه اشاره کرد.

شعرای دیگر از جمله انوری (538 ه.ق) نیز در قالب کنایه مواردی را مطرح ساخته اند که مهر تائیدی بر کثرت تعداد شیر در قلمرو ترکان سلجوقی به سال 432 تا 522 هجری است. هم اکنون بسیاری از کشورها داعیه استفاده از تصاویر حیات وحش را روی اسکناس و پول های رایج کشورشان دارند، اما جالب است بدانید که در ایران عصر صفوی واژه ای وجود داشته به نام شیر فلوس که منظور از آن نقش تصویر شیر روی سکه های مسین بود.

در مجموع شواهد تاریخی حاکی از آن است که شیرهای ایرانی در گذشته پراکنش قابل توجهی بالاخص در مناطق جنوب و جنوب غربی ایران داشته اند، اما از دوره قاجار به بعد ورق برای شیرها برمی گردد.

آبراهام ویلیامز جکسن، باستان شناس دانشگاه کلمبیا، ژن دیولافوا، همسر مهندس و باستان شناسی که در دوره ناصرالدین شاه به ایران آمد و دکتر یاکوب ادوارد پولاک، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در سفرنامه های خود به طور مشخص از شیر بدون یال در خوزستان و سرزمین های خلیج فارس نام می برند و تعداد آنها را قابل ملاحظه ذکر می کنند.

اما ظاهرا ولع سیری ناپذیر شکار حیوانات و بالاخص شیر توسط برخی از شاهان و شاهزادگان قاجار سبب می شود که نفس های این حیوان آرام آرام در اواسط قرن بیستم به شماره بیفتد. مرحوم محمدابراهیم باستانی پاریزی، استاد تاریخ دانشگاه تهران در کتاب هفت عروس و یک داماد ضمن نقل مستقیم از تاریخ مسعودی، از آه گرم آخرین شیر ماده و 2 بچه اش یاد کرده و با انتساب شکار آن به ظل السلطان، فرزند ارشد اما به سلطنت نرسیده ناصرالدین شاه، خاطرنشان می کند که «حالا می توان متوجه شد که محیط زیست ایران شیرهای خود را کجا از دست داد.»

آخرین مشاهدات در ایران

همان طور که اشاره شد، شیرهای ایرانی اوایل قرن 20 میلادی آرام آرام از منطقه بین النهرین ناپدید شدند، اما در همان زمان، معدود نقاطی از کشور ما از جمله خوزستان و فارس کماکان زیستگاه این حیوان منحصربه فرد بود. جنگل های اطراف رودخانه های کرخه، دز و کارون به طرف مسجد سلیمان، رامهرمز، بوشهر، کازرون تا دشت ارژن واقع در غرب شیراز از جمله نواحی بودند که تا زمان آخرین مشاهده احتمالی در سال 1942 م (1322 ه.ش)، شیر ایرانی در آنها زیست می کرد.

ظاهرا آخرین شیر را در شمال غربی دزفول یک نقشه بردار هندی ارتش بریتانیا یا به استناد برخی مقالات مهندسان آمریکایی مشاهده کردند.

طبق اظهار برخی از ریش سفیدان محلی تا آن زمان دسته های 2 تا 5 تایی شیر در بیشه زارهای جنوب شوش (منطقه حفاظت شده کرخه) رویت می شد، اما شکار بی رویه توسط عشایر و افراد محلی به طریقه جرگه، تخریب زیستگاه، سمی کردن لاشه حیوانات شکار شده و کم شدن طعمه هایی همچون گوزن زرد از جمله دلایل انقراض نسل این حیوان ارزشمند در ایران است.

اشاره به از بین رفتن و کم شدن تعداد گوزن زرد ایرانی که شکار اصلی شیر بوده از این نظر اهمیت دارد که موارد مشابه برای گونه های امروزی ما که منابع غذایی شان روبه کاهش است، کم نیست. در حقیقت از بین بردن منابع غذایی نوعی تهدید غیرمستقیم، اما بسیار مهم است.