توطئه روسیه برای تصرف دریای مازندران، و استان های خراسان، گیلان، آذربایجان، مازندران چه بود؟/ چرا دشت وسیع و حاصلخیز سرخس خشک شد؟

در کتاب آمده است:

وقتی روسیه حق قانونی انضمام مناطقی را که از پیش متصرف شده بود، (تاشکند، سمرقند، خیوه، و منطقه ای تا قسمت پایین رودخانه آمودریا، با امضای قرارداد آخال، در ۳۰ آذر ۱۲۶۰ به دست آورد.

مناطق خراسان و استرآباد در برابر روسیه بی دفاع ماند. طبق این قرارداد، مرز جدید از مصب رودخانه آخال در دریای خزر (خلیج حسن قلی) تا چات، و در مسیر خط ناهمواری از چات تا بابادورموز امتداد داشت. اما در ناحیه سرخس به سمت شرق، منطقه ای به عرض یکصد مایل (حدود ۱۶۰ کیلومتر) بدون تعیین مرز باقی ماند.

در این منطقه روس ها مرو را در بهمن ۱۲۶۲ و سرخس کهنه (در ساحل راست رودخانه تجن) را نیز در اردیبهشت سال بعد تصرف کردند.

به دنبال آن کشف دو سری اسناد محرمانه روسیه در سال ۱۸۸۶ میلادی که ژنرال کروپاکتین تنظیم کرده بود، قصد روسیه را برای انضمام نه تنها خراسان، که گیلان و مازندران و نیز آذربایجان هم به خاک خود برملا کرد.

آنچه برای بریتانیا اهمیت زیادی داشت این بود که نگذارد روس ها سرزمین هایی را که تصرف کرده بودند، به عنوان سکوی پرش به هند قرار دهند. در نتیجه بریتانیایی ها تلاش می کردند یا برای همکاری مشترک در استعمار ایران، با روس ها به گونه ای به توافق برسند، «یا قدرتشان را درجنوب، به وسعتی همسان با افزایش سلطه روس ها در شمال به نمایش گذارند.»

روس ها از موضع جدید و مساعد خود، مستقیما یا از طریق ایلات ترکمن که از آن ها حمایت می کردند، به پیشروی به روستاها و شهرهای مرزی خراسان و استراباد ادامه می دادند. قرارداد مرزی آخال که میان روسیه و ایران منعقد شده بود، مرز جدید بین سرزمین ماورای خزر و خراسان را بر اساس فتوحات همان سال تعریف کرده بود. یک ششم آب رودخانه اترک به سرخس ایران، و پنج ششم بقیه به روس ها اختصاص داده شده بود. ژنرال چارلز مکلین و سرهنگ چارلز استیوارت، که در ۱۸ اردیبهشت ۱۲۷۰ از سوی دولت بریتانیا برای کسب اطلاعات از فعالیت های روس ها به منطقه اعزام شده بودند، گزارش دادند که به حاکم روسی سرخس دستور داده شده است تمام آب رودخانه اترک را به سرزمین روسیه منحرف کند تا دولت ایران به تقاضاهای روسیه برای نه دهم آب تن بدهد.

چارلز پیت که در سال ۱۲۷۴ همراه هنری ناپیر در مسیر خود از هند به مشهد برای تحویل گرفتن مقام جنرال کنسولی از منطقه دیدن کرده است، خاطرنشان می سازد که برای کشت و زرع در اطراف ایران آبی وجود ندارد و یا بسیار اندک است در حالی که در طرف روس ها علاوه بر این که همه چیز تغییر کرده کشت و زرع هم فراوان است. به این ترتیب دشت وسیع و حاصلخیز سرخس لخت و متروک باقی ماند.