بررسی چرایی وقوع پس‌لرزه‌ها و اثرات آن بر آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در زلزله اخیر/ پیش‌بینی تداوم پس‌لرزه‌های زلزله در کرمانشاه تا 6 ماه
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن‌و‌شهرسازی ضمن تشریح چرایی وقوع پس‌لرزه‌ها و اثرات آن بر آسیب‌پذیری ساختمان‌ها، گفت: با روش‌های عملی تخمین زده می‌شود که مدت دوام رخداد پس‌لرزه‌ها در منطقه تا حدود بیش از 6 ماه نیز ادامه خواهد یافت اما تعداد و بزرگی آنها به مراتب نسبت به روزهای اول وقوع زلزله، کمتر خواهد بود.
'بیت‌اللهی' گفت: بسیاری از پس‌لرزه‌ها پس از یک زلزله اصلی شدید، منجر به آسیب تجمعی سازه‌های آسیب‌دیده می‌شوند. افزایش آسیب‌پذیری مربوط به شرایط آسیب‌دیده سازه ممکن است به طور قابل‌ملاحظه‌ای ایمنی ساکنان در آنها را تهدید کند. بنابراین پس‌لرزه‌ها می‌توانند خطرپذیری فرو ریزش سازه و نیز خسارات جانی و مالی را افزایش دهند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: زمین‌لرزه‌ها، ارتعاش ناگهانی لایه‌های زمین است که هر از چندی در زون‌های لرزه‌خیز رخ می‌دهد. این پدیده طبیعی دارای ویژگی‌های خاصی است که آگاهی از پدیده‌های مرتبط با زمین‌لرزه نظیر شناخت گسل‌ها و انواع آن در تعیین الگوی لرزه زمین‌ساختی و تعیین رژیم لرزه‌ای ایالت‌های مختلف مهم است.
وی با اشاره به اینکه امروزه، در طراحی‌های زلزله اغلب تاکید بر تحلیل و طراحی لرزه‌ای برای زلزله اصلی طرح مدنظر است و اثر پس‌لرزه‌ها معمولا لحاظ نمی‌شود، گفت: پس‌لرزه‌هایی که معمولا بطور متناوب و به تعداد زیاد هم رخ می‌دهند، رخدادهای متناوب تکراری و شامل احتمالا زلزله‌های قوی تا متوسط در فاصله زمانی کوتاه است.
بیت‌اللهی ادامه داد: زمین‌لرزه‌های متعددی در بسیاری از مناطق در سراسر جهان با رژیم لرزه‌ها و خصوصیت لرزه زمین ساختی که مشتمل بر سامانه گسل‌های متعدد با جهت و نوع خاص خود است، رخ می‌دهد. رخداد و تکان اصلی در اثر زلزله بزرگ و اصلی معمولا تمامی کرنش‌ها و انرژی های انباشته شده را در اولین شکست آزاد نمی‌کند و لذا انرژی و تنش باقیمانده در زون‌ها و امتدادهای مکانی خاص باعث ادامه گسترش شکست لایه‌های زمین و در نتیجه رخداد مکرر پس‌لرزه‌ها می‌شود تا زمانی که سامانه گسلی مسبب زلزله از تکاپو خارج و کل انرژی ذخیره شده در درون زمین تخلیه و حرکت گسلی به طور کامل تثبیت شود.
به گفته وی، پس‌لرزه، به زلزله‌های کوچکتر حاصل از رخداد زمین‌لرزه بزرگ که در اثر شکستگی لایه‌های زمین و پس از وقوع زلزله اصلی پدید می‌آیند، اطلاق می‌شود. خصوصیات اصلی پس‌لرزه‌ها عبارت است از این که کوچکتر از زلزله اصلی‌اند و در بازه زمانی معین بعد از رویداد اصلی و در گستره مکانی اطراف زلزله اصلی رخ می‌دهند.
بیت‌اللهی تصریح کرد: پس‌لرزه‌ها در روزهای اول رخداد معمولا با تعداد و بزرگای زیاد شناخته می‌شوند که به تدریج و با گذشت زمان از تعداد و بزرگی آنها کاسته می‌شود. رخداد پس‌لرزه‌ها ممکن است روزها و ماه‌ها به طول بیانجامد.
رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: پس‌لرزه‌ها عموما بر روی نوار گسیختگی حاصل از حرکت و مکانیسم جنبشی گسل مسبب متمرکز می شوند. این زلزله های متعدد و مکرر حاصل از زلزله اصلی معمولاً در منطقه شکستگی گسل و در امتداد آن و یا در امتداد گسله‌های تحت تنش و مجاور دیگری هستند. گستردگی پس‌لرزه‌ها معمولا در بردارنده گستردگی گسلش در اثر زلزله اصلی است.
وی یادآور شد: البته نکته‌ای که باید درنظر داشت این است که در جانمائی پس‌لرزه‌ها معمولا خطاهای غیرسیستماتیک نیز وجود دارد که پرانش آنها را به‌صورت ناحیه‌ای در می‌آورد.
لازم به ذکر است در تصویر ضمیمه شده، پراکنش پس‌لرزه‌های زلزله با بزرگای 7.3 مورخ 21 آبان‌ماه سال 1396، در منطقه سرپل ذهاب و در حوالی مرکز جمعیتی ازگله نشان داده شده است.
بیت‌اللهی گفت: تجربه زلزله‌های بسیار بزرگ گذشته در ایران و سایر کشورهای جهان نشان داده است که بسیاری از پس‌لرزه‌ها که بعد از یک زلزله اصلی مهیب رخ می‌دهند، منجر به آسیب تجمعی سازه‌های آسیب‌دیده می‌شوند و این افزایش خسارت و آسیب‌دیدگی ممکن است به طور عمده‌ای ایمنی و سلامتی ساکنین را مورد تهدید قرار دهد. به همین دلیل باید این نکته موردتوجه قرار بگیرد که پس‌لرزه‌ها می توانند ریسک فروریزش کلی ساختمان ها و نیز احتمال خسارت جانی و مالی را بطور قابل‌ملاحظه‌ای افزایش دهند. نمونه این مکانیسم در زلزله‌های متعدد در کشورهایی مانند ترکیه و ایران و چین و ... مشاهد شده است.
وی یادآور شد: بررسی زلزله‌های سترگ و دهشتناک گذشته نشان داده است که این زمین‌لرزه‌ها، پس‌لرزه‌های زیادی را به دنبال داشته‌اند. در عمده ساختمان‌های خسارت‌دیده با توجه به فرصت زمانی بسیار کوتاه بین وقوع زلزله اصلی و پس‌لرزه‌ها، امکان تعمیر خرابی‌های حاصل از جنبش نیرومند زلزله اصلی وجود نداشته و در چنین مواردی پس‌لرزه‌های نسبتا بزرگ و متوسط و حتی در مواردی پس‌لرزه‌های کوچک می‌توانند سطح آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها را با خرابی‌های مکرر و تجمعی جدید افزایش دهند.
رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: پس‌لرزه‌های متعدد و مکرر احتمال دارد که سبب فروریزش سازه‌هایی که قبلا تحت‌تاثیر زمین‌لرزه اصلی خسارت دیده‌اند، شود. زمین‌لرزه‌های رخ داده در چند دهه گذشته در سرزمین ایران نشان داده‌اند که پس‌لرزه‌هایی با بزرگی کوچکتر نیز موجب آسیب‌دیدگی شدید و یا فروریزش سازه‌های نرم شده، شده‌اند. به‌عبارت دیگر وقوع مکرر پس‌لرزه‌های حاصل از زلزله اصلی موجبات نرم‌شدگی سازه‌ها و ساختمان شده و در این شرایط احتمال دارد که با پس‌لرزه آتی دیگر این ساختمان‌ها فرو بریزند.
بیت اللهی افزود: یکی از علائم قابل ملاحظه در آسیب‌پذیری ساختمان‌های واقع در کانون پس‌لرزه‌ها، خرابی در سازه‌ها پس از زمین‌لرزه اصلی این است که ساختمان‌ها با پس‌لرزه‌ای کوچک ممکن است فرو بریزند و این درحالی است که در مقابل زلزله اصلی مقاومت کرده بودند.
وی در ادامه گفت: هنگامی که زلزله‌ای رخ می‌دهد و در پی آن ساختمان متحمل آسیب دیدگی می‌شود، به جهت عدم وجود فرصت مناسب برای اعمال تعمیرات و نیز عدم امکان‌پذیر بودن آنی تعمیرات بطور کلی، ساختمان‌ها با وقوع پس‌لرزه بیشتر آسیب می‌بینند. این پدیده را تجمع خرابی در اثر رخداد پس‌لرزه‌ها و یا تحت‌تاثیر زمین‌لرزه‌های مکرر می‌نامیم.
بیت‌اللهی تصریح کرد: تحقیقات پیشین نشان داده که رخداد مکرر پس‌لرزه‌ها می‌تواند اثر کمتر در پاسخ سازه بر جابجایی، اثر بیشتر بر ضریب برش پایه و مدت زمانی داشته باشد که این امر نشان می‌دهد که بایستی تاثیر پس‌لرزه‌ها را در مناطق زلزله‌زده بر روی ساختمان‌ها با تیپ‌های مختلف سازه‌ای بسیار مهم تلقی نمود و در اسکان مجدد مردم در چنین ساختمان‌هایی نهایت دقت را مبذول داشت.
وی گفت: برای زلزله با بزرگی 7.3 کرمانشاه- سرپل ذهاب، که تا لحظه تدوین این نوشتار 767 پس‌لرزه رخ داده است. پس‌لرزه‌های زلزله کرمانشاه از بزرگی کیمنه 1.3 تا 4.7 بوده‌اند. یعنی تاکنون بزرگترین پس‌لرزه رخ داده در کرمانشاه دارای بزرگی 4.7 بوده است.
رئیس مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: از میان پس‌لرزه‌های رخ داده، 35 پس‌لرزه دارای بزرگی 4 تا 4.7 بوده که حدود 5 درصد کل پس‌لرزه‌های منطقه کرمانشاه – سرپل ذهاب را شامل می‌شود. 177 پس لرزه که بالغ بر 22 در صد پس‌لرزه‌ها را در بر می‌گیرد، دارای بزرگی بین 3 تا 4 هستند. 60 در صد پس‌لرزه‌های رخ داده مشتمل بر حدود 453 پس لرزه در بازه بزرگی 2 تا 3 قرار می‌گیرند و مابقی پس‌لرزه‌ها بزرگی کمتر از 2 را دارند.
وی همچنین در پاسخ به این پرسش که پس‌لرزه‌ها از دیدگاه مدیریت بحران تا چند روز ادامه خواهد یافت، گفت: روش‌های تقریبی، تخمینی، برآوردها و روابط متعددی وجود دارد که می‌توان به این پرسش پاسخ داد. به‌عنوان نمونه در روش گاردنر – نوپوف که روشی برای حذف پس‌لرزه‌ها در تحلیل خطر زلزله است، برای تشخیص و تخمین پس‌لرزه‌ها روابطی ارائه می‌شود. در این روش، مشخص خواهد شد که به ازای رخداد زلزله‌های اصلی با بزرگاهای مختلف، پنجره زمانی و مکانی احتمال رخداد پس‌لرزه‌ها تا چه اندازه خواهد بود.
این استاد دانشگاه افزود: زلزله کرمانشاه– سرپل ذهاب دارای بزرگی 7.3 بود بوده و با روش های عملی تخمین زده می شود که مدت دوام رخداد پس‌لرزه‌ها در منطقه تا حدود بیش از 6 ماه نیز ادامه خواهد یافت. البته با تاکید بر این مطلب که عمده انرژی ذخیره شده در لایه‌های زمین در پی وقوع زلزله اصلی در همان روزهای اول بعد از زلزله اصلی تخلیه می‌شود و بر اساس روابط موجود در تببین نرخ رخداد پس‌لرزه‌ها زمان موثر حدود دو هفته را برای رخداد عمده‌ترین پس‌لرزه‌های ناشی از زلزله کرمانشاه – سرپل ذهاب برآورد کرد.
وی ادامه داد: پیش‌بینی می‌شود که رخداد پس‌لرزه‌ها ادامه یابد اما تعداد و بزرگی آنها به مراتب نسبت به روزهای اول وقوع زلزله، کمتر خواهد بود.
