عبده تبریزی، اقتصاددان: ما در شرایط عادی می توانستیم با عربستان و ترکیه رقابت کنیم

به گزارش سایت دیده‌بان ایران؛ در نشست بررسی وضعیت ایران در خاورمیانه، اقتصاددانان با تاکید بر ضرورت اصلاح حکمرانی در ایران در ابعاد مختلف، عنوان کردند: ما نمی توانیم بدون توجه اکید به رشد اقتصادی، دیگر اهداف کشور را پیش ببریم.  با کاهش نفت، تورم ما به تعادل جدیدی منتقل شده و رشد ما به سطوح پایین تر رسیده است. اگر بتوانیم این وضعیت را به سطوح زیر 20درصد برگردانیم، می توانیم با آن کار کنیم.

مصر به لحاظ افزایش جمعیت، از ایران و ترکیه پیش افتاده است

 دکتر حسین عباسی، عضو دپارتمان اقتصاد دانشگاه مریلند آمریکا که با عنوان «ایران در خاورمیانه» در نشست آکادمی دانایان سخن می گفت، با بیان اینکه معمولا وضعیت خاورمیانه و شمال آفریقا در کنار یکدیگر بررسی می شوند، خاطرنشان کرد: ایران از نظر جمعیت، جزء سه کشور بزرگ منطقه است. مصر، ایران و ترکیه در یک گروه قرار می گیرند و همیشه بزرگترین کشورهای منطقه بوده اند و در دهه های گذشته، تقریبا هم عرض هم پیش می رفته اند. مصر اکنون به لحاظ افزایش جمعیت از ایران و ترکیه پیش افتاده است.

سه کشور اول منطقه، مصر، ایران و ترکیه، از نظر جمعیت و مساحت هم نقش برتر دارند

وی افزود: بزرگترین کشور منطقه، سودان است، اما مناطق وسیعی از آن صحرا است. بعد الجزیره، عربستان و لیبی قرار دارند که آنها نیز صحراهای وسیعی دارند. بعد از اینها، ایران، مصر و ترکیه هستند؛ در واقع سه کشور اول منطقه، مصر، ایران و ترکیه، از نظر جمعیت و مساحت هم نقش برتر را دارند. مصر، ایران و ترکیه همواره جمعیت غالب را در منطقه داشته اند. چشم انداز جمعیت آینده منطقه، چندان تغییری نشان نمی دهند و نرخ باروری از 1990 تا 2019 برای همه کشورها کاهش داشته است.

نزول نرخ باروری در ایران نسبت به میانگین منطقه

این اقتصاددان با بیان اینکه نرخ باروری در ایران در 1990 در میانه لیست بوده و بعد از آن به انتهای لیست رفته است، گفت: ما در ایران نرخ باروری کمی داریم و نسبت به درآمدمان هم کم است و در انتهای لیست قرار داریم. کل منطقه به عنوان منطقه ما با نرخ باروری نسبتا بالا شناخته شده به جز چند کشور، که ایران هم جزء آنها است.

ایران نسبت به درآمدش، نرخ باروری پایینی دارد

عباسی ضمن بررسی و مقایسه ارقام مربوط به «نرخ باروری 2019 در درآمد سرانه» با «عنوان برابری قدرت خرید» میان کشورهایی که بانک مرکزی آمار آنها را منتشر کرده است، اضافه کرد: ایران نسبت به درآمدش، نرخ باروری پایینی دارد. معمولا در درآمدهای بالاتر، نرخ باروری پایین تر را می بینیم. ساختار اقتصادی کشورهای با درآمد بالا در منطقه خاورمیانه، با کشورهای با درآمد بالا در مثلا اروپا متفاوت است در نتیجه نرخ باروری بالا در منطقه قابل دستیابی است، اما در اروپا این نرخ قابل دستیابی نیست.

وی ادامه داد: مقایسه ایران با کشورهای هم سطح درآمدی، نشان می دهد ایران نرخ باروری پایینی دارد. این مساله در بلندمدت مشکل ایجاد خواهد کرد و به هر دلیلی هم باشد، به نظر می رسد راه حلهایی که تاکنون پیشنهاد شده، موثر نبوده است. نمودارهای مقایسه ای نشان می دهد باید درباره این موضوع فکر و کار شود و راه حلهای معقولی پیشنهاد گردد.

سهم جمعیت جوان در ایران و در تمام کشورهای منطقه، رو به کاهش است

این استاد دانشگاه با بیان اینکه باید بر رفتار خانوار به طور درون زا تاثیر گذاشت و اشتباهاتی که برخی کشورها در مسیر تلاش برای افزایش جمعیت داشتند، در ایران تکرار نشود، خاطرنشان کرد: سهم جمعیت جوان در ایران و در تمام کشورهای منطقه، رو به کاهش است. درصد جمعیت بیش از 65 سال در ایران و در کل منطقه در حال افزایش است. افزایش سالهای عمر و کاهش باروری در این مساله موثر بوده و این جمعیت در سالهای آتی در کل منطقه و ایران افزایش بیشتری خواهد داشت. این جمعیت، تقاضای متفاوتی نسبت به جمعیت جوان دارد که باید درباره آن پیش بینی هایی داشت.

اقتصاد ترکیه در این منطقه اول، عربستان دوم و ایران سومین کشور است

عباسی به ناکارآمدی مدیریت در صندوقهای بازنشستگی اشاره کرد و گفت: بررسی تولید ناخالص داخلی و اندازه اقتصاد کشورها نشان می دهد، ترکیه در این منطقه اول، عربستان دوم و ایران سومین کشور است. فاصله ها میان ایران و ترکیه در حال افزایش است. ترکیه در طول 20 سال گذشته، رشد بیشتری داشته است. در سال 2010، تولید ناخالص داخلی ایران 400 و عربستان 500 و ترکیه 600 است. این ارقام سال 2019، برای ایران به 400 در مقابل عربستان به 700 می رسند. در همین سال میزان تولید ناخالص داخلی ترکیه، بیش از دو برابر ایران و رقم 900 را نشان می دهد. در همین حال، شاهد نزدیک شدن تولید ناخالص داخلی امارات به ایران هستیم.

سال 79 یک دلار در ایران خیلی ارزشمندتر بود

وی با بیان اینکه اقتصاد ایران 400میلیارد دلار قابلیت تولید دارد، اضافه کرد: شاخص رفاه، رفاه کل جامعه نیست. وقتی سطح رفاه را درنظر می گیریم، سال 98 که 400میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی بر مبنای قیمت دلار وقت داشته ایم، دو سال بعد از آن تقریبا 3 برابر نرخ برای برابری قدرت خرید داریم. سال 79 یک دلار خیلی ارزشمندتر بود برای کسی که در ایران دلار داشت و می توانست با همان دلار، 6.5برابر کسی که در آمریکا رفاه می خرید، رفاه برای خود تامین کند. سال 89، این رقم 2.8 برابر می شود و به این معنا که دلار به اندازه قبل ارزش ندارد. این در رفتار خانواده ها هم مشهود بوده است.

ثابت بودن نرخ اسمی ارز، ارزش دلار را کاهش داده است

این عضو دپارتمان اقتصاد دانشگاه مریلند آمریکا توضیح داد: سال 79 که در ایران عضو هیات علمی موسسه عالی برنامه ریزی بودم، خرید اجناس خارجی، کار آسانی نبود. سال 89 وقتی به ایران برگشتم، شاهد بودم که همه در ایران، یک سری اجناس خارجی داشتند. در واقع ثابت بودن نرخ اسمی ارز، این شرایط را ایجاد کرده بود.

وابستگی ایران به درآمد نفت و گاز به طور متوسط افزایشی بوده است

عباسی با بیان اینکه طبق تعریف «رانت»، تفاضل هزینه و قیمت است، به رانت نفت و گاز در کشورهای دارنده این منابع اشاره کرد و ادامه داد: کشورهای نفت خیز رانت بالایی دارند و رانت ایران به طور متوسط افزایشی بوده است. قطر سال 90، بیش از نیمی از درآمد تولید ناخالص داخلی اش ناشی از رانت نفت و گاز بوده است. این رقم بعد به 46درصد، بعد 32درصد و سال 2019 به 22درصد رسیده است. در واقع آنها به اقتصادشان تنوع داده اند. اقتصاد کشورهای نفتی به سمت کمتر نفت و گازی شدن پیش می رود، اما اقتصاد ایران این کار را نکرده و همچنان رانت نفت و گاز در آن نقش بزرگی بازی می کند.

در تولید ناخالص داخلی سرانه، همیشه در سطح متوسط دنیا بوده ایم

وی به ارقام شاخص های رفاه اقتصادی اشاره کرد و با تاکید بر اینکه مهمترین شاخص رفاه اقتصادی، تولید ناخالص داخلی سرانه است، گفت: ما در زمینه تولید ناخالص داخلی سرانه، همیشه در سطح متوسط دنیا بوده ایم. ما کشوری متوسط از نظر درآمد هستیم. در درآمد سرانه سال 1990، کمی کمتر از متوسط دنیا و 200 کمی بیشتر از متوسط دنیا بوده ایم. سال 2010، در این شاخص مقدار کم و بیش بیشتر از دنیا رفاه داشته ایم. سال 2019، در این شاخص برگشتیم و مقداری از دنیا فاصله گرفته ایم. کشورهای نفت خیز همیشه در صدر جدول قرار داشته اند.

ترکیه به رفاهی بیش از دوبرابر ایران رسیده است

به گفته عباسی؛ کشوری که ما می توانیم شرایط خودمان را با آن به دلیل اندازه اقتصادها مقایسه کنیم، ترکیه است که سال 90 از نظر رفاه سرانه حدود  30درصد از ما بزرگتر بوده است. سال2000 و 2010، نیز تقریبا همان مقدار بوده است. اما ایران سال 2019 نزول می کند و در شرایطی که ما رقم 14هزار را ثبت کرده ایم، ترکیه به عدد 28 هزار رسیده است که رفاهی دو برابر ایران را نشان می دهد. این تفاوت در دهه 2000 شروع شد و با عقب افتادن ما از رشد اقتصادی در دهه 90 ادامه پیدا و این فاصله را ایجاد کرد.

رشد اقتصادی ایران پایین است

این اقتصاددان با بیان اینکه رشد اقتصادی ایران پایین است، افزود: ما نمی توانیم بدون توجه اکید به رشد اقتصادی، دیگر اهداف کشور را پیش ببریم. ایران در دهه 2000، حدود 37درصد رشد کرد. در طول یک دهه بعد، تقریبا یک و نیم برابر شد. اما دهه 2010 تا 2019، ما جزء پایین ترین رشدها بودیم. رشد اقتصادی ما تقریبا 7درصد بوده است. رشدی که ترکیه در این دوره داشت، باعث فاصله عظیمی در رشد میان ایران و ترکیه شده است.

جزء معدود کشورهای با تورم بالا هستیم

عباسی با یادآوری اینکه ما جزء معدود کشورهای با تورم بالا هستیم و این وضعیت همیشه بوده است، تاکید کرد: اگر چاره جویی اساسی انجام نشود، احتمالا در همین شرایط خواهیم ماند. در ترکیه به عنوان کشور قابل مقایسه با ایران، باید گفت دهه 90، دهه تورمی ترکیه بود. تورم دو رقمی حدود 18درصد برای ایران و ترکیه قابل تحمل بود. به نظر می رسد به گونه ای تعادل بلندمدت اقتصاد ایران از اوایل دهه 50، تورم میان 15 تا 20درصدی بوده است. با کاهش نفت، تورم ما به تعادل جدیدی منتقل شده و رشد ما به سطوح پایین تر رسیده است. اگر بتوانیم این وضعیت را به سطوح زیر 20درصد برگردانیم، می توانیم با آن کار کنیم.​

وی با بیان اینکه تورم تک رقمی در دنیای امروز، دست یافتنی است و کشورهای معدودی هستند که تورم دورقمی دارند، به مطالعات صورت گرفته درباره فقر اشاره کرد و ادامه داد: منطقه خاورمیانه مشهور به این است که در اکثر کشورهای آن، فقر شدید کم است. جمعیت نزدیک به خط فقر، قابل توجه است، اما فقر شدید در آنها کم است. ایران از نظر جمعیت زیر خط فقر نسبت به کشورهای با درآمد مشابه، وضعیت بهتری داشته است؛ چرا که اقلام اصلی که مردم استفاده می کنند، خصوصا نان و انرژی به قیمت ارزانی در اختیار است.

ایران، نسبت کشورهای اطراف خود از نظر خط فقر موقعیت بهتری دارد

این استاد دانشگاه مریلند، با بیان اینکه ایران باز به نسبت کشورهای اطراف خود از نظر خط فقر در موقعیت بهتری قرار دارد، تصریح کرد: برای نمونه ارقام نشان می دهند، در سالهای 2016 تا 2021 جمعیت بسیار زیادی در مصر فقیر هستند.

ایران انرژی اش را به هیچ وجه کارآمد استفاده نمی کند

عباسی یادآورشد: بررسی شاخص مربوط به نحوه استفاده کارآمد از انرژی برای تولید رفاه، نشان می دهد ایران انرژی اش را به هیچ وجه کارآمد استفاده نمی کند. ایران بالاترین میزان مصرف انرژی سرانه را ندارد. برخی کشورهای صنعتی ارقام بالاتری دارند. بیشترین مصرف انرژی در دنیا را نداریم، چرا که کشورهای بزرگتر از ما مصرف بیشتری دارند؛ اما ما مسرفانه ترین مصرف انرژی را داریم. سایر کشورهای نفت خیز هم مسرفانه تر مصرف می کنند، اما ما نسبت به درآمدمان مصرف انرژی بیشتری داریم. هر گونه بهبودی در این زمینه، می تواند تغییراتی در ساختار اقتصاد ما ایجاد کند.

در شاخص سرمایه انسانی، ایران وضعیت مناسبی دارد

وی با بیان اینکه ایران از نظر تحصیلات، بهداشت و شاخص توسعه انسانی، از متوسط منطقه و متوسط نسبت به درآمدمان کمی بهتر هستیم، گفت: درباره شاخص سرمایه انسانی، ایران وضعیت مناسبی دارد و نسبت به کشورهای مشابه از وضعیت بهتری برخوردار است. کشورهای عربی منطقه، که درآمد بالایی دارند، همه از نظر شاخص سرمایه انسانی رشد نکرده اند. اما ایران از این نظر، از متوسط جهانی هم مقداری بالاتر است.

این اقتصاددان به بررسی شاخصهای تجارت، کسب و کار و حکمرانی پرداخت و با بیان اینکه باید در استفاده از شاخص ها به دلیل نبود برخی اطلاعات و سوگیری ها، احتیاط هایی مدنظر داشت، افزود: به لحاظ میزان واردات و صادرات نسبت به تولید ناخالص، چندان عجیب نیست که ایران، پایین جدول باشد. چرا که بزرگ است و ما مقدار زیادی از کالاها را در داخل تولید و مصرف می کنیم. حتی آمریکا هم همین وضعیت را دارد. برخلاف کشورهایی مانند امارات، قطر و بحرین، خیلی از اقلام، نیاز به واردات ندارند و در داخل تولید می شوند. ایران حدود 9درصد از صادراتش به عراق است. واردات ایران، بیشتر از امارات است. کشورهای این منطقه، چندان واردات و صادراتی به یکدیگر ندارند و حجم عظیم این مراودات با کشورهای خارج از منطقه است. پتانسیل عظیمی برای ایجاد این مراودات در منطقه وجود دارد. ترکیه البته بیشتر از دیگر کشورها، این صادرات را در منطقه انجام می دهد.

 عباسی با بیان اینکه در منطقه ما تعرفه روی کالاهای ایران و ترکیه بالا است اما ترکیه توانسته تجارت را افزایش دهد اما ایران نتوانسته از این موقعیت استفاده کند، اظهارداشت: ایران بالاترین نرخ تعرفه را دارد و این میزان تعرفه، مانع تجارت است.

شاخص حکمرانی مطلوبی نداریم

در ادامه، این اقتصاددان به بررسی ارقام مربوط به شاخص حکمرانی در خاورمیانه پرداخت و با بیان اینکه شاخص حکمرانی برای اکثر کشورهای این منطقه مناسب نیست، توضیح داد: ایران در انتهای شاخص حکمرانی قرار دارد و شاخص کل نسبت به درآمد نشانی می دهد، ایران، لبنان، عراق، لیبی ، یمن و مصر در این مجموعه با آنچه که درآمدشان ایجاب می کند، تفاوت محسوسی دارند. کشورهای عربی در حوزه هایی بهتر عمل می کنند و در نتیجه شاخصهایشان بالاتر است. ایران در اکثر شاخصهای این حوزه، از جمله ثبات سیاسی و موثر بودن دولت نسبت به درآمدش جایگاه بسیار پایین تری دارد و در واقع شاخص های حکمرانی در ایران مطلوب نیست.

ایران از نظر شاخصهای آمادگی برای تجارت الکترونیک وضعیت مناسبی ندارد

این عضو دپارتمان اقتصاد دانشگاه مریلند با تاکید بر اینکه ایران از نظر شاخصهای آمادگی برای تجارت الکترونیک وضعیت مناسبی ندارد و حتی از کشورهایی مانند مصر و اردن هم عقب افتاده است، گفت: این شاخص در کشورهایی که با دیگر کشورها مراودات تجاری دارند وضعیت بهتری را نشان می دهد و ایران در این زمینه کاملا در حال عقب افتادن است.

عباسی درعین حال با بیان اینکه نسبت به ایجاد بازار مشترک در خاورمیانه خوش بین نیست، خاطرنشان کرد: اختلافات زیاد است و بازارهای کشورهای این منطقه، کشش کالاهای دیگر را ندارد.

وی نقش تحریمها را در تاثیرگذاری بر میزان واردات و صادرات بسیار قابل توجه دانست و گفت: یک اثر تحریمها، تاثیر آن بر میزان یادگیری اقتصاد ایران از دنیا بوده است. می توان یک کامیون بار زد به افغانستان یا تاجیسکتان فروخت، اما مثلا انار فوق العاده ایران نمی تواند وارد بازار جهانی شود، مگر اینکه لیست بلندبالایی از شرایط و متون حقوقی که اثبات کند این انار چه جایگاهی دارد، تنظیم شود. به عبارت دیگر، کالا در دنیای امروز تنها کالا نیست بلکه مجموعه کاغذ هم هست که شرکتهایی این توانایی تولید این کاغذها را دارند، در عرصه بین المللی کار می کنند و مدارکی فراهم می کنند که کشورها بدون اینکه مثلا فلان کالا را ببینند برای ورود یا عدم ورود آن کالا به کشورشان تصمیم می گیرند. به هر میزان مراودات ما با دنیا کمتر باشد، ما کمتر احساس می کنیم که چنین چیزهایی اساس تجارت مدرن است.

با تحریمها از تجارت مدرن دنیا عقب افتاده ایم

عباسی تاکید کرد: ما با تحریمها از تجارت مدرن دنیا عقب افتاده ایم و حتی اگر رفع شود، مقدار زیادی وقت و زمان و انرژی باید صرف کنیم تا یاد بگیریم این تجارتها چگونه انجام می شود. این جنبه یادگیری از تجارت دنیا و به روز شدن، کمتر مورد توجه قرار نگرفته است.

عربستان در شکل گیری ساختار منطقه ای، فعالانه پیش می رود

این اقتصاددان همچنین گفت: عربستان به طور فعالی در شکل گیری ساختار منطقه ای پیش می رود و آرزوها و آمال بلندپروازانه ای هم دارد. هر چند که مقداری در اینکه این آرزوها به واقعیت تبدیل شوند، مردد هستم. آنها سعی می کنند مرتبا نقش بزرگتری در شکلگیری روابط منطقه ای بازی کنند.  هنوز انگیزه های اقتصادی افراد در کشورهای مختلف درباره اینکه عربستان را برای فعالیت تجاری خود انتخاب کنند، پررنگ نشده است.

ایران پتانسیل خروج از وضعیت فعلی را دارد

در ادامه این نشست، دکتر حسین عبده تبریزی، اقتصاددان با بیان اینکه ما در شرایط عادی می توانستیم با عربستان و ترکیه رقابت کنیم، گفت: این موقعیت و جایگاه ایران، حرف گزافی نیست و ما با یک مقدار برنامه ریزی و حرکت می توانیم در این موقعیت باشیم. ایران این پتانسیل را دارد که از وضعیت فعلی بیرون بیاید و این قابلیت را هم دارد. ما می توانیم افرادی باشیم که در این کشور با یکدیگر در زمینه های مختلف، اختلاف داریم، اما در یک دوره ای در همین جمهوری هم با هم راحت تر و کم تنش تر زندگی می کردیم و در چارچوب همین قانون اساسی، نرخ رشد اقتصادی 5 و 6 درصد هم داشتیم.

وی تاکید کرد: ضرورت بحث کردن و ایجاد گفت و گو میان همه دیدگاه ها و گروه ها مهم است، بدون اینکه برای حاکمیت نگرانی ایجاد شود که بحث ما فقط یک جهت دارد و آن تخریب یک طرف است. باید درباره این بحث کرد که بنگاه ها چگونه به کار خود ادامه دهند و تلاش کنیم در هر شرایطی این وضعیت را بهبود ببخشیم. در آن چشم انداز، با این درآمد نفت و گاز و چشم انداز کاهش این درآمد، همین درآمد می تواند به اقتصاد ما کمک کند.

ضرورت اصلاح حکمرانی در همه حوزه ها

عبده تبریزی با بیان اینکه با روندهای فعلی، به دلیل استهلاک بالا، امکان جایگزینی برای صنایع بسیار ضعیف شده است، خاطرنشان کرد: امکان جایگزینی برای صنعت بهداشت ضعیف شده و اگر شرایط فعلی ادامه یابد، اکنون همین وضعیت، برای صنعت بهداشت قابل حفظ نیست. اقتصاددانها هم دائما این هشدارها را داده اند و راه هایی هم مطرح کرده اند. با کمی تغییر شرایط، می توان وضعیت و موقعیت فعلی را تغییر داد که بازوی مهم آن، اصلاح حکمرانی در همه حوزه ها از جمله در روابط بین الملل است تا بتوانیم در دنیای دشوار کنونی زندگی کنیم.

منبع: جماران