دکتر تقی ابتکار از مبارزه برای ملی شدن نفت تا بنیانگذار حرکت علمی کاهش آلودگی هوا در ایران
از دکتر تقی ابتکار به عنوان اولین ریس سازمان محیط زیست ایران نامبرده می شود. وی که از مبارزان ملی شدن صنعت نفت محسوب می شد در دولت مهندس بازرگان به عنوان معاون نخست وزیر و رئیس سازمان محیط زیست شد
به گزارش سایت دیده بان ایران ؛ ۲۹ اسفند سالروز درگذشت مردی است که از او به عنوان بنیانگذار حرکت علمی کاهش آلودگی هوا در ایران نامبرده می شود.
درباره سرگذشت تقی ابتکار:
تقی ابتکار در سال ۱۳۱۱ در خانواده‌ای متوسط در شهر مقدس مشهد به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۲تحصیلات متوسطه‌ی خود را با رتبه‌ی نخست رشته‌ی ریاضی در دبیرستان فیوضات مشهد به پایان برد و با قبولی در کنکور همان سال به دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران راه یافت.
ابتکار، در سال 1337 تا 1336 به عنوان شاگرد ممتاز رشته‌ی مهندسی الکترونیک دانشکده‌ی فنی فارغ‌التحصیل شد و به پیشنهاد رییس دانشکده، برای گذراندن دوره‌ی فوق تخصصی “یاتاقان‌های رولربرینگ“ و “روغنکاری“ با بورس یک ساله عازم سوئد شد. وی پس از بازگشت به کشور، به عنوان معلم دستیار در دانشکده‌ی فنی استخدام شد و در همان سال، مسئولیت راه‌اندازی آزمایشگاه ماشین‌سازی طراحی برق و مونتاژ ماشین آلات در دانشگاه تهران را بر عهده گرفت. ابتکار، به دلیل علاقه‌ی وافری که به ادامه‌ی تحصیلات داشت، رهسپار امریکا شد و دوره‌ی کارشناسی ارشد مهندسی مکانیک را در مدت 8 ماه در دانشگاه "ورستر" ایالت ”ماساچوست” و تحصیلات دوره دکتری را در گرایش تبدیل مستقیم انرژی، ظرف مدت 3/5 سال در دانشگاه “پنسیلوانیای فیلادلفیا“ به پایان برد. دکتر ابتکار، پس از کسب مدرک دکتری، در سال 1347 به کشور بازگشت و به عنوان استادیار در گروه مهندسی مکانیک دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. وی، در سال 1356 به درجه‌ی دانشیاری و در سال 1363 به درجه‌ی استادی ارتقا یافت و تا پایان عمر خود در 29 اسفندماه 1379، در کنار تمامی مسئولیت‌ها و مشاغل اجرایی، از تدریس و تحقیق در دانشگاه غافل نشد. دکتر ابتکار، بنیانگذار حرکت علمی کاهش آلودگی هوا در ایران به شمار می‌آید.
وی ، در اوایل دهه‌ی 50 شمسی، نخستین اقدامات در زمینه‌ی اصلاح و بهسازی خودروها را آغاز کرد. در آن زمان که هنوز آلودگی ناشی از خودروها به یک معضل اجتماعی تبدیل نشده بود و بسیاری از مردم و حتی متخصصان به اهمیت و عمق این مشکل واقف نبودند، استاد با روشن‌بینی و درایت خود، چند دهه زودتر از دیگران این مشکل را تشخیص داد و اقدامات خود را آغاز کرد. او در سال 1352 نخستین تاکسی را با گاز مایع به حرکت درآورد. نزدیک به دو دهه‌ی بعد با تصویب شورای عالی حفاظت از محیط زیست و پیگیری‌های استاد، گاز سوز شدن تاکسی‌های تهران به طور جدی آغاز و اگرچه با مشکلات و تاخیرهایی مواجه شد، اما در اواسط دهه هفتاد تقریبا تمامی تاکسی‌های تهران قابلیت استفاده از گاز مایع را پیدا کردند . البته این اولین حرکت به نتیجه رسیده‌ی استاد در این زمینه نبود، زیرا طرح وی در استفاده از گاز طبیعی فشرده (CNG) در تاکسی‌ها، از دو دهه‌ی قبل در شیراز و مشهد در حال اجرا می‌باشد.
اینک، پس از گذشت حدود سی سال، استفاده از گاز طبیعی به عنوان یک سیاست اصلی در دستور کار مسئولان قرار گرفته و در نظر است حرکتی که در اوایل دهه‌ی 50 آغاز شده بود، در اوایل دهه‌ی 80 به طور جدی به اجرا گذاشته شود. در سه دهه‌ی اخیر، تقریبا در تمام مجامع مرتبط با موتور، خودرو، احتراق، سوخت و کاهش آلودگی هوا، حضور استاد به عنوان یک رکن اصلی به چشم می‌خورد و در اغلب تصمیمات و سیاست‌های سالهای اخیر، تاثیر نظرات استاد در بحث خودرو و محیط زیست به روشنی مشهود است.
مرحوم دکتر ابتکار، علاوه بر ارایه‌ی بیش از 100 مقاله‌ی تخصصی در کنفرانس‌ها و نشریات علمی داخلی و خارجی، ده‌ها گزارش و اثر تحقیقی و چهار جلد کتاب در زمینه‌های تخصصی ترمودینامیک و موتورهای احتراق داخلی، پیشرفت‌های فناوری و آموزش‌های علمی و کاربردی به یادگار گذاشته است.
همراهی با بازرگان
وی، در سال 1358 به دعوت مرحوم مهندس بازرگان، معاون نخست وزیر و رییس سازمان حفاظت محیط زیست شد که مسئولیت وی در زمان نخست وزیری شهید رجایی نیز ادامه داشت. پس از آن، مدتی معاون شهید چمران و به پیشنهاد او، قائم مقام وزیر دفاع ( شهید فکوری) در صنایع دفاعی شد. پس از سال 1360، دکتر ابتکار، تدریس در دانشکده‌ی فنی را ادامه داد و علاوه بر آن در مشاغل اجرایی، علمی و فرهنگی متعددی خدمت کرد.
تاسیس و ریاست دفتر هماهنگی کاربرد گاز در وسایط نقلیه‌ی موتوری در شرکت ملی گاز در طول سالهای 1366 - 1361، سرپرستی کمیته‌ی مکانیک شورایعالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ( 1368- 1365)، ریاست گروه مکانیک و مسئولیت راه‌اندازی دوره‌ی "دکتری دانشگاه تربیت مدرس” ( 1370- 1366 )، مدیریت اجرایی کنفرانس بین‌المللی ”اثرات نشست نفت در خلیج فارس” ، سرپرستی گروه فنی و مهندسی (1370 - 1368) و تکنولوژی ( 1374- 1369) شواری‌عالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، عضویت در هیات ممیزه‌ی مرکزی "مسئول مهندسی " وزارت فرهنگ و آموزش عالی ( 1375-1369)، دبیری شورای عالی آموزش‌های علمی کاربردی ( 1374-1370)، مسئولیت مرکز (UNEVOC) بخش آموزش‌های علمی کاربردی سازمان یونسکو در ایران (از سال 1993)، مدیریت اجرایی سمینار بین‌المللی “آموزش‌های علمی کاربردی و فنی حرفه‌ای تهران”، عضویت در کمیته‌ی ملی توسعه‌ی پایدار (از سال1372)، ریاست کمیته‌ی فرعی کنوانسیون تغییر آب و هوا (از سال 1373)، ریاست طرح "کنترل گازهای متصاعد شده از وسایط نقلیه‌ی موتوری تهران" فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران (از سال1373) و ریاست گروه علوم مهندسی فرهنگستان ( 1374 )، مشاور علوم و فناوری بانک توسعه‌ی اسلامی (1375)، مشاور سازمان ملل در موضوع کنوانسیون تغییر آب و هوا (UNFCCC) و عضویت در کمیته‌ی اجرایی کنوانسیون در ایران (1376)، ریاست شورای ارزیابی و آینده‌نگری علوم و فناوری ایران در فرهنگستان علوم، مشاور ریاست جمهوری اسلامی ایران در علوم و تکنولوژی (از دی ماه 1376)، ریاست هیات اعزام به کنفرانس متعاهدان (COP3) در دسامبر 1997، عضویت در شورای عالی حفاظت محیط زیست (از سال 1376)، ریاست طرح توانمند سازی جمهوری اسلامی ایران برای تهیه‌ی اولین گزارش ملی تغییر آب و هوا برای کنفرانس متعاهدان ”COP” (در ژانویه 1998 )، ریاست هیات اعزامی ایران به اجلاس ”UNFCCC“، ”SBSTA” و “SBI“ (در ژوئن 1998)، بررسی گزارش دومین ارتباطات ملی ایسلند به انتخاب دبیرخانه‌ی کنوانسیون تغییر آب و هوا (در سپتامبر 1998)، ریاست هیات اعزامی ایران به کنوانسیون متعاهدان ”COP4“ در بوینس آیرس آرژانتین (در نوامبر 1998)، ریاست هیات اعزامی ایران به کنفرانس متعاهدانی “COP5” آلمان (در اکتبر و نوامبر 1999) و ریاست هیات اعزامی ایران به کنفرانس متعاهدان “COP6” هلند (در نوامبر 2000)، بخشی از خدمات اجرایی، علمی و فرهنگی استاد در دو دهه‌ی اخیر می‌باشد.
مرحوم دکتر ابتکار در طول فعالیت‌های پیگیر خود برای اعتلای علوم و فناوری در کشور، جوایز و افتخارات علمی متعدددی را کسب کرد که در این زمینه می‌توان به جایزه‌ی وزارت علوم و آموزش‌های عالی در موضوع ”اتومبیل کم دود مخصوص شهر تهران“(در سال 1356)، جایزه‌ی تحقیقاتی خوارزمی در موضوع “کاربرد گاز” (در سال 1368)، جایزه‌ی نمایشگاه نوآوری در کنگره‌ی بین‌الملی دستاوردهای علمی - فنی جهان اسلام (در سال 1372 ) و کسب عنوان استادی نمونه‌ی دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران در سالهای 1375 و 1378 اشاره کرد. استاد دکتر تقی ابتکار، علاوه بر اجرای اولین طرح‌های خودروی گاز سوز در سالهای 1352 و 1353، نوآوری‌های متعدد دیگری را نیز برای نخستین بار در کشور داشت که پیشنهاد اصل پنجاه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در موضوعات ”حفاظت از محیط زیست” به مجلس خبرگان قانون اساسی (در سال 1358 )، پیشنهاد محدوده‌ی دائمی ترافیک تهران و روزهای بسیج ترافیک مستضعفان (در سال 1358)، پیشنهاد محدوده‌ی دائمی ترافیک تهران و روزهای بسیج ترافیک مستضعفان (در سال 1358)، طراحی و اجرای نخستین جایگاه گاز مایع (LPG) برای تاکسی‌های دو سوخته‌ی تهران (خیابان شهید مفتح - 1364 )، طراحی و اجرای اولین جایگاه گاز طبیعی فشرده (CNG) برای تاکسی‌های دو سوخته در مشهد ( بلوار سید جلال - 1365 ) و راه‌اندازی آموزش‌های نوین علمی کاربردی و دانشگاه جامع تکنولوژی ایران در سال 1369 نمونه‌هایی از آنها است.
مرحوم ابتکار، هم‌چنین، علاوه بر انجام فعالیت‌های گسترده‌ی علمی و تحقیقاتی، حضور فعالی در عرصه‌ی تحولات اجتماعی و سیاسی کشور داشت. وی از دوران نوجوانی، همراه با دکتر علی شریعتی به میدان فعالیت‌های سیاسی وارد شد. سال آخر تحصیل در دبیرستان که مصادف با نهضت ملی شدن صنعت نفت بود، به تشکیل گروهی سیاسی که به حمایت از دکتر محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی اقدام کرد که در نتیجه‌ی این حرکت، پس از کودتای 28 مرداد، ناچار به فرار از مشهد شد. ابتکار، در دوران دانشجویی نیز با فعالان حرکت‌های اسلامی نظیر مرحوم طالقانی، مهندس بازرگان، دکتر سحابی و شهید چمران همکاری نزدیکی داشت و در عرصه‌ی به یادماندنی جنبش دانشجویی نظیر 16 آذر، نقش فعالی ایفا کرد.
وی، پس از سفر به آمریکا نیز با انجمن اسلامی مهندسان و انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا همکاری کرد و مسئولیت انجمن در بخش فیلادلفیا را بر عهده داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، استاد به معاونت نخست وزیری و ریاست سازمان حفاظت محیط زیست منصوب شد و پس از آن، همکاری نزدیکی با شهید دکتر چمران و دفتر مرکزی جنگ‌های نامنظم داشت.
