محسن هاشمی: ممیزی کتاب پدر نزدیک به صفر است/ رسال کتاب خدمت رهبری تقدیم می‌شود تا ایشان نظرات خود را بیان کنند
موارد مطرح شده در کتاب عینا براساس دست‌نوشته‌های آیت‌الله هاشمی است و حذفیات آن نزدیک به صفر است جز موارد بسیار محدودی مربوط به آبروی اشخاص یا مصالح کشور که قبل از انتشار کتاب لحاظ شد. هرسال کتاب خدمت مقام معظم رهبری تقدیم می‌شود تا ایشان نظرات خود را بیان کنند البته تا امروز ایشان بخشی را حذف نکرده‌اند.
به گزارش دیده بان ایران؛ آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی از ابتدای سال1360 تا یک روز پیش از رحلتش در دی‌ماه 95، خاطرات خود را روزانه ثبت می‌کرد. حضور وی در جریان مبارزات علیه رژیم پهلوی که به پیروزی انقلاب اسلامی ختم شد، انتصاب و حضور در پست‌های کلیدی کشور مانند ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست‌جمهوری، جانشین فرمانده کل قوا در سال‌های جنگ تحمیلی، ریاست شورای خبرگان رهبری و ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام و... عناوین و مناصبی هستند که مرحوم هاشمی رفسنجانی نزدیک به چهاردهه از زندگی خود را صرف آنها کرد. از سوی دیگر اشراف او به امور کشوری، سیاسی، نظامی و...موجب شده تا از روزنوشت‌های وی به‌عنوان یک منبع موثق و سندی معتبر یاد شود؛ از این‌رو این خاطرات به‌صورت مجلد منتشر شده و تاکنون خاطرات 15سال وی انتشار یافته است. به بهانه چاپ و رونمایی از پانزدهمین جلد از کتاب خاطرات روزنوشت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با عنوان «سردار سازندگی» سراغ محسن هاشمی- فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله هاشمی- رفتیم. مسئولیت‌های مختلف در شورای شهر و... وقت کافی برای او باقی نگذاشته اما با این حال ساعتی را به گفت‌وگو با ما پیرامون کتاب خاطرات پدر و ویژگی‌های اخلاقی مرحوم هاشمی اختصاص می‌دهد.
محتویات جلد پانزدهم کتاب سردار سازندگی مربوط به سال1375 و سال آخر ریاســت‌جمهوری مرحوم آیت‌الله‌هاشمی و فعالیت 2دوره دولت سازندگی است. کمی درباره این کتاب برایمان بگویید؟
در نگاهی گذرا به این کتاب متوجه می‌شویم که خاطرات آیت‌الله هاشمی به چند بخش تقسیم می‌شود؛ بخش نخست آن مربوط به امور اداره کشور اعم از تصمیمات، جلسات، دیدارها و سفرهای کاری‌شان است زیرا اصل کار ایشان کشورداری بود و با جدیت فعالیت‌های سازندگی و طرح‌های عمرانی را دنبال می‌کردند. در حاشیه این برنامه‌های کاری، از برنامه شخصی و دیدار با اعضای خانواده هم خاطراتی ثبت شده است. همچنین حین برنامه اداری، بحث‌هایی درخصوص انتخابات ریاست‌جمهوری مطرح شده که به معرفی نامزدهای احتمالی برای انتخابات ریاست‌جمهوری منتهی می‌شود.
در این سال سفرهای استانی متعددی برای افتتاح پروژه‌های مختلف داشتند و حتی بعضا پروژه‌هایی را هم کلنگ می‌زدند. وقتی از ایشان می‌پرسیدند چه لزومی دارد که در ماه‌های پایانی دوره ریاست‌جمهوری کلنگ این پروژه‌ها به زمین زده شود؟ می‌گفتند: «این پروژه‌ها به حدی مهم هستند که نگرانم بعدها شروع نشوند». در سفرهای متعددی ایشان به شهرهای مختلف کشور در این سال، کارخانه‌های مختلف اعم از پتروشیمی و سیمان، بیمارستان‌های بزرگ، طرح‌های متعدد مخابراتی و پستی افتتاح شده یا کلنگ‌شان به زمین می‌خورد. به جرات می‌توان گفت در هر سفر یک یا ۲سد کلنگ خورده یا افتتاح می‌شد. سدهای زیادی ازجمله سد بارزو، تبارک‌آباد، چم‌شیر،حنا، کرخه، کنگیر، سیمره، آبشینه و قوری‌چای در این سال افتتاح یا برای ساخت آنها برنامه‌ریزی می‌شود. در بحث دفاعی هم موشک‌های برد 1500کیلومتری به نتیجه می‌رسد. در مقیاس کوچک‌تر هم کارهایی چون ساخت مدرسه، دانشگاه، کتابخانه، فروشگاه رفاه، کارخانه‌های چرم‌سازی، لاستیک‌سازی، ریسندگی و شیر پاستوریزه، آبرسانی به شهرهای مختلف و... را در خاطرات ایشان به وفور می‌بینیم. به‌عنوان مثال در سفر به شهر زنجان آزادراه قزوین- زنجان افتتاح می‌شود. در تهران هم پروژه‌های متعدد افتتاح می‌شود که می‌توان به پایانه مسافربری غرب در محدوده خیابان آزادی و بخشی از انشعابات فاضلاب تهران، فرهنگسراهای مختلف و پل یادگار امام(ره) اشاره کرد. ناگفته نماند در طول این 8سال در تهران مجموعا ۲۲۰کیلومتر بزرگراه و 120پل در طول دوران سازندگی ساخته شده است. تنظیم تصویب برنامه چشم‌اندار 25ساله (ایران تا سال۱۴۰۰)، ارائه طرح انتشار اوراق مشارکت در بودجه برای نخستین‌بار توسط دولت به مجلس، مهار تورم و ایجاد وضعیت مطلوب برای اقتصاد کلان کشور، رشد سرمایه‌گذاری و... از افتخارات دولت در این سال است. عرصه ورزش در دولت سازندگی شاهد چنان رشد و رونقی بود که هیچ‌گاه تکرار نشد، تعداد ورزشکاران مرد در دولت ایشان از 600هزار به 8/1میلیون نفر، یعنی 3برابر و تعداد ورزشکاران زن از 200هزار به 800هزار نفر، یعنی 4برابر افزایش یافت. ورزش بانوان مرهون توجه و اهتمام ایشان بود و به‌خاطر حمایت از آن، ایشان مورد انتقادات و فشارهای فراوان گروه‌ها و اشخاص متحجر قرار گرفتند. در کل از آنجا که این مجموعه خاطرات مملو از فعالیت‌های سازندگی در کشور بوده، به همین دلیل عنوان سردار سازندگی را برای کتاب انتخاب کردیم.
به نکته خوبی اشاره کردید. تا جایی که ما اطلاع داریم مرحوم هاشمی تمایلی برای به‌کار بردن عنوان سردار سازندگی برای خود نداشتند. چطور شد که این نام را برای کتاب انتخاب کردید؟
بله از این عنوان‌ها خوش‌شان نمی‌آمد. حتی برای کتاب خاطرات سال74 که طرح‌های بسیاری ساخته و افتتاح شده بود، این عنوان را قبول نکردند. ما به‌خاطر محتوای قالب این کتاب که درخصوص افتتاح صدها طرح عمرانی و خدماتی در سال75 بود این عنوان را 2سال بعد از رحلتشان روی کتاب گذاشتیم. از سوی دیگر چون این کتاب روایت خاطرات آخرین سال دولت سازندگی است، عنوانی شایسته به‌نظر می‌آید.
در بخشی از صحبت‌هایتان به موضوع انتخابات ریاست‌جمهوری اشاره کردید. امروز دوم خرداد، سالگرد برپایی هفتمین انتخاباتی ریاست‌جمهوری است که عملا به دوره ریاست آیت‌الله هاشمی خاتمه می‌دهد. در بخش‌های نخست این کتاب بحث نگرانی بسیاری از مسئولان وقت برای دوره بعد از پایان ۸سال ریاست‌جمهوری و موضوع انتخابات پیش رو مطرح است. حتی برخی مسئولان وقت به مرحوم آیت‌الله هاشمی پیشنهاد تغییر در قانون اساسی و بیشترکردن دوره ریاست‌جمهوری را می‌دهند که ایشان مخالفت می‌کنند. کمی در این‌باره توضیح می‌دهید؟
از سال1374، یعنی حدود 2سال قبل از پایان دولت سازندگی، ابراز نگرانی نسبت به وضعیت دولت پس از ایشان آغاز می‌شود و علما، مراجع، نخبگان و حتی مقام معظم رهبری نسبت به دوران پساهاشمی ابراز نگرانی می‌کنند که در خاطرات ایشان در سال1374 نیز این موضوع منعکس شده است. پس از ابراز نگرانی آیت‌الله‌خامنه‌ای در جلسه‌ای نسبت به بعد از دوران مسئولیت آقای هاشمی، ایشان به مقام معظم رهبری عرض می‌کنند که نگران پس از من نباشید، نگران خصومت‌های آمریکا باشید که اگر تدبیر نشود و فزاینده باشد، ممکن است برای کشور هزینه درست کند. البته تعدادی از مسئولان وقت هم پیشنهاد دادند که تغییری در قانون اساسی صورت بگیرد و امکان تمدید یک دوره حضور ایشان در انتخابات ریاست‌جمهوری برای تکمیل پروژه‌های دولت سازندگی فراهم شود اما این موضوع هیچ‌گاه مورد توجه ایشان قرار نگرفت. حتی یکی از مسئولان قضایی در یکی از خاطرات در کتاب گفته پشیمان هستیم که چرا موقع نگارش قانون اساسی اجازه ندادیم ریاست‌جمهوری بیش از ۸سال باشد. اما آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، کاملا مخالف تغییر در قانون اساسی بودند. در قسمت‌های مختلف کتاب نوشتند: «من این را نپذیرفتم و باید تغییر در قدرت اجرایی باشد... نیروهای توانمند و جوان‌های خوبی در کشور داریم که باید از ظرفیت آنها استفاده شود».
این کتاب حذفیات هم داشته است؟
موارد مطرح شده در کتاب عینا براساس دست‌نوشته‌های آیت‌الله هاشمی است و حذفیات آن نزدیک به صفر است جز موارد بسیار محدودی مربوط به آبروی اشخاص یا مصالح کشور که قبل از انتشار کتاب لحاظ شد. هرسال کتاب خدمت مقام معظم رهبری تقدیم می‌شود تا ایشان نظرات خود را بیان کنند البته تا امروز ایشان بخشی را حذف نکرده‌اند.
کتاب‌های دیگری هم از آیت‌الله هاشمی منتشر خواهد شد؟
ما علاوه بر کتاب‌هایی که تا امروز منتشر شده، حدود 20دفتر و کتاب دیگر نیز در برنامه داریم که به‌زودی منتشر می‌شوند.
هر سال یکی از افراد خانواده ازجمله فرزندان یا نوه‌ها، مسئولیت تنظیم خاطرات و دست‌نوشته‌های مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را به‌عهده می‌گیرند و به‌مدت یک سال این کتاب را تدوین می‌کنند.
ناگفته نماند از حُسن‌های این خاطرات این است که به روز نوشته شده و توضیحات مختصر، مفید و متقن است. پدر تا این خاطرات را به‌عنوان کارنامه خودشان در یک تقویم نمی‌نوشتند، نمی‌خوابیدند. اگر یادشان می‌رفت بعد از نماز صبح می‌نوشتند. عادت جدی داشتند که بنویسند و اگر نمی‌نوشتند ناراحت می‌شدند. البته ایشان در نوشتن روزنوشت و خلاصه‌نویسی هم تخصص ویژه پیدا کرده بودند و در چند جمله اصل مطلب را می‌گفتند و گزافه‌گویی نمی‌کردند. خاطرات روزانه آیت‌الله هاشمی در 36 دفترچه نوشته شده و ایشان زندگی روزمره‌شان را بدون هیچ سانسوری در اختیار مردم قرار داده و در عین حال به نقد خود پرداخته است.
در میان خاطــــرات آیت‌الله‌هاشمی که از برنامه‌های اداری و سفرهای کاری و ملاقات‌های با چهره‌های مختلف سیاسی صحبت می‌شود، نام «عفت» جایگاه خاص خودش را دارد. بارها به دیدگاه‌های سیاسی و نقطه نظرات مادر در خاطرات‌شان اشاره می‌کنند. ارتباط آیت‌الله با مادرتان خانم عفت مرعشی چگونه بودند؟
پدر، مرد مبارزی بودند و سال‌ها در زندان افتادند. در این سال‌ها در نبود پدر، مادرم یک شیرزن بودند و خیلی از امور خانه را به‌عهده داشتند. بعداز پیروزی انقلاب هم ماندن پدر در مجلس و رفتن به جبهه، غیاب ایشان در خانه را بیشتر کرد. زمان دستگیری پدر در منزل توسط ساواک و بعد از انقلاب ترور ناموفق ایشان مقابل چشمان همسر، به مادر بسیار سخت گذشته بود. البته فعالیت‌های انقلابی و مبارزاتی مادر هم جای خود دارد. پدرم احترام و ارادت خاصی به مادرم داشتند و به‌نظراتشان در امور مختلف اهمیت می‌دادند. اوایل سال‌های 60 خاطرات خانواده و به‌ویژه مادرم بیشتر در کتاب بود اما گرچه کم‌کم خاطرات اداری‌تر شد اما از اهمیت نظرات و نقش مادر در کنار پدر چیزی کم نشد که افزوده هم شد.
شما سال‌ها مسئول دفتر پدر بوده و در امور مختلف کنارشان بودید. نه به‌عنوان فرزند او، بلکه به‌عنوان شاهدی که نیم قرن از نزدیک رفتارش را مشاهده می‌کرده، کدام ویژگی‌های ایشان بیشتر به چشمتان می‌آمد؟
اغراق نمی‌کنم اگر بگویم که از مریدان و رهروان واقعی امام‌علی(ع) بودند. به خاطر ندارم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با کسی دشمنی و کینه‌توزی کرده باشد، به افراد ضعیف فشار آورده باشد و با دیگران تندی کرده باشد. در همه لحظات، آرامش و اخلاق را در رفتارشان مراعات می‌کردند و به همین‌خاطر همه توهین‌ها، تهمت‌ها و تخریب‌ها را برای 40سال شنیدند، اما گلایه نکردند. انتقادپذیری و انتقادجویی از ویژگی‌های آیت‌الله هاشمی بود. حرف‌های نابجا را در خود فروبردند و به خاطر وحدت و مصلحت مردم از حق خود گذشتند و سکوت کردند. ایثار و دوری از ریا از ویژگی‌های پنهان آیت‌الله هاشمی بود. ناگفته نماند من همیشه به آیت‌الله هاشمی از این منظر نگاه می‌کردم و او همیشه در تلاش بود تا کشور را بسازد و آرزویش رفاه، رشد و پیشرفت کشور بود. البته امروز آنچه مهم است راه هاشمی است. راه هاشمی جلوگیری از افراط و تفریط و مسیر اعتدال است و اگر امروز نتوانستیم رفاه نسبی ایجاد کنیم به‌دلیل دوری از اعتدال است. آیت‌الله هاشمی به دنبال تبدیل ایران به یک الگوی اسلامی و ایرانی برای پیشرفت بود و در این راه تلاش زیادی داشت.
اعتدال و دوری از افراط و تفریط در زندگی شخصی آیت‌الله هاشمی هم مشهود بود؟
درباره زیست آقای هاشمی باید بگویم که اعتدال، مسیر همیشگی او بود. حتی در همین کتاب آمده است که به فائزه تذکر می‌دهند که در انتخابات ریاست‌جمهوری جانبداری نکرده و بی‌طرف باشد. وقتی که رئیس‌جمهور هستند اعلام می‌کنند من بی‌طرفی‌ام را حفظ می‌کنم. در کل تلاش مقام معظم رهبری و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی این بود که یک انتخابات پرشور و بدون دخالت مقامات ارشد کشوری برگزار شود. ایشان خود براساس شناخت و سوابق همکاری‌ای که داشتند به آقای ناطق نوری رأی دادند اما با ایراد خطبه تاریخی نمازجمعه قبل از دوم خرداد، زمینه مشارکت بالا و سلامت انتخابات را فراهم کردند، به‌نحوی که بسیاری از سیاسیون یکی از عوامل رقم‌خوردن حماسه دوم خرداد را نقش آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی در جامعه و حاکمیت می‌دانند.
دوست داریم کمی از کودکی و خاطرات‌تان با مرحوم هاشمی برایمان بگوید؟
کودکی پرخاطره‌ای را پشت سر گذاشته‌ام. سعه‌صدر پدر همیشه برایم درس بوده است. درباره رفتارهای تربیتی پدرم به این نکته هم اشاره کنم که وقتی خطایی از من سر می‌زد سعی می‌کردند با مهربانی و صمیمیت مرا متوجه اشتباهم کنند. در همین زمینه خاطرم هست در دوران راهنمایی در مدرسه اسلامی علوی که قوانین خاص خودش را داشت درس می‌خواندم. یک‌بار من و دوستانم به سینما که جزو ممنوعیات مدرسه بود رفتیم و از سوی مدیر توبیخ شدیم. حتی پدرم را به مدرسه فراخواندند. پدرم در راه برگشت به خانه مرا نصیحت کرد که به قانون مدرسه احترام بگذارم اما بعدش وقتی دیدند من دلگیر هستم برایم یک تفنگ بادی که خیلی دوست داشتم خریدند. همیشه دوست داشتند کسی از ایشان دلگیر نباشد و خیلی زود دل‌جویی می‌کردند. وقتی هم به زندان افتادند هر وقت به ملاقاتشان می‌رفتم نگران ما بودند و از من می‌خواستند در آن زمان که اوج شکل‌گیری انحرافات عقیدتی و گروهک‌های مختلف بود، مواظب خود، خواهر و برادرانم باشم تا خدایی ناکرده دچار انحرافات عقیدتی نشویم. در کل روش تربیتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نسبت به نسل جوان، سختگیری و دستوری نبود، ایشان هیچ‌گاه برای نماز، فرزندانشان را به زور بیدار نمی‌کردند اما به‌گونه‌ای رفتار می‌کردند که ما خود نسبت به عبادات و تکالیف علاقه پیدا کنیم. اعتقاد آیت‌الله هاشمی این بود که دین را باید با روی خوش، تفریحات و شادمانی ارائه کرد تا نسل جدید به‌سوی آن برود و روش‌های اجباری و تنبیهی اثر عکس دارد. به همین‌خاطر بود که نسل جوان، هنرمندان و ورزشکاران به ایشان علاقه خاصی داشتند و زمان رحلتشان شاهد آن حماسه ماندگار و میلیونی مردم بودیم و امروز نیز پس از گذشت چند سال، یاد ایشان کماکان زنده و لطف مردم به ما، به اعتبار ایشان پابرجاست. صفات مختلفی در این 2سال درباره آیت‌الله هاشمی گفته شده که من بیش از همه، تعبیر مرد آه‌های سرد و اشک‌های گرم را می‌پسندم.
آثار
مروری بر کتاب‌های مرحوم هاشمی رفسنجانی
روند انتشار این خاطرات، در قالب مجلدهایی با عنوان کلی «کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی» به شکل سالانه، اتفاق قابل توجهی بوده که از سوی دفتر نشر معارف انقلاب در این سال‌ها محقق شده است؛ مجلدهایی که هرکدام به سالی مشخص و با عنوانی مرتبط با وقایع آن سال، منتشر شده است. عماد هاشمی- مدیر دفتر نشر معارف انقلاب - درباره روند انتشار این مجلدات توضیح داده است: «این دست‌نوشته‌ها پس از تایپ در دایره بررسی بیشتر گردآورنده قرار می‌گیرد و توضیحات لازم در پاورقی کتاب گنجانده می‌شود زیرا در تدوین کتاب دخل و تصرفی در اصل نوشته‌ها نداریم و فقط برای روشن شدن مطلب، مواردی را در پاورقی می‌آوریم». در ادامه تعدادی از آثار منتشر شده از دست نوشته‌های مرحوم هاشمی معرفی می‌شود.
سازندگی و شکوفایی
کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی 1370
این کتاب مجموعه ای از روزنوشت‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در سال1370 است. چگونگی ترمیم روابط خصمانه ایران و کشورهای عربی، اثبات حقانیت ایران در جنگ تحمیلی به‌واسطه تعیین مبلغ غرامت استحقاقی در سازمان ملل، حل مشکل انجام فریضه حج که بعد از کشتار سال 1366دچار وقفه جدی شده بود و آغاز رشد سریع صنایع موشکی کشور ازجمله محورهای تاریخی مورد اشاره در این کتاب است.
رونق سازندگی
کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی 1371
برگزاری چهارمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در ابتدای سال 1371 و حاشیه‌های پیرامون رد صلاحیت‌های شورای نگهبان، آخرین وضعیت اقتصادی کشور و پایان کسری بودجه دولت، انتقادات وارده به عملکرد فرهنگی وزیر ارشاد و چگونگی روند بازسازی خرابی‌های جنگ ازجمله مهم‌ترین محورهای تاریخی مورد اشاره در این کتاب از رونوشت‌های مرحوم هاشمی است.
صلابت سازندگی
کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی 1372
اتفاقات مربوط به انتخابات ریاست‌جمهوری و ابقای آیت‌الله هاشمی در این مقام، روایت ماجرای دومین ترور ایشان که 12بهمن آن سال حین سخنرانی‌شان در حرم مطهر امام خمینی(ره) صورت گرفت، تحولات شوروی سابق و کشورهای آسیای میانه، فعال کردن سازمان‌های منطقه‌ای مانند اکو برای تعمیق همکاری‌های منطقه‌ای و... از موضوعاتی است که در این جلد مورد اشاره قرار گرفته است.
صبر و پیروزی
کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی 1373
کتاب صبر و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال۱۳۷۳ به اهتمام عماد هاشمی آماده شده و نخستین کتاب خاطراتی است که بعد از رحلت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی انتشار پیدا می‌کند. عماد هاشمی، مدیرعامل دفتر نشر معارف انقلاب (ناشر تخصصی آثار آیت‌الله هاشمی)، در بخشی از مقدمه کتاب آورده است: «سـال 1373، در حالـی آغـاز شـد کـه قطـار بازسـازی کشـور بـا سـرعت باورنکردنـی پیـش می‌رفـت».
مرد بحران‌ها
کتاب کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی 1374
کتاب کارنامه و خاطرات سال1374 آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، با عنوان مرد بحران‌ها منتشر شد. از سال 1374به‌عنوان سخت‌ترین سال دوره دوم دولت سازندگی یاد می‌شود. در این سال، کشور با درایت و مدیریت آیت‌الله هاشمی، از بحران‌های زیادی عبور می‌کند که در کتاب جدید خاطرات به آن پرداخته شده است. انتخابات مجلس پنجم، ظهور کارگزاران سازندگی و ده‌ها رویداد مهم سیاسی و حاشیه‌های هر کدام در خاطرات دیده می‌شود.
