شمار میراث جهانی ایران در فهرست ناملموس یونسکو به ١٣ رسید/ چوگان و کمانچه ایرانی، میراث جهانی
رئیس سازمان میراث فرهنگی: چوگان بخشی از جهان‌بینی ایرانی است که توانسته تنوعات فرهنگی و هنری در میان اقوام مختلف را در قالب یک بازی آیینی ارایه دهد ابراهیمی‌نژاد، نویسنده «گوی و چوگان»: اتفاقی که ضرورت دارد، تشکیل انجمن‌های فرهنگی و هنری چوگان است
دیده بان ایران: همه از مدت‌ها پیش منتظر خبر خوش بودند، حتی پیشتر از آن‌که به اشتباه این خبر روی خروجی سایت‌ها قرار بگیرد. حالا می‌توان با اطمینان گفت که چوگان به نام ایران و کمانچه به‌طور مشترک با جمهوری آذربایجان به ثبت رسیده است؛ با این اتفاق شمار میراث جهانی ایران در فهرست ناملموس یونسکو به ١٣ رسید. پیش از این با خیز کشور جمهوری آذربایجان برای ثبت جهانی چوگان نگرانی‌ها برای بازماندن ایران بالا گرفته بود و بعد از این جنجال بود که ایران هم پیگیر این پرونده شد. حالا عنوان کامل دو پرونده پیروزشده ایران در دوازدهمین نشست کمیته بین دول یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس این است: «چوگان‌بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی» و «هنر ساختن و نواختن کمانچه». این دو پرونده یک‌ماه پیش از مراحل ارزیابی فنی برای ثبت در فهرست معرف عناصر میراث ناملموس یونسکو عبور کرد و روز پنجشنبه در جلسه‌ای که در کره‌جنوبی برگزار شد، با اکثریت آرا مورد تأیید اعضای کمیته میراث جهانی ناملموس قرار گرفت.
در فهرست ١٣تایی میراث جهانی ایران، سه اثر به‌طور چند ملیتی ثبت شده‌اند؛ نوروز، مهارت پخت نان‌های تخت و حالا هنر ساختن و نواختن کمانچه. سال گذشته ۱۲کشور دنیا با مدیریت ایران میراث‌دار نوروز شدند و مهارت پخت نان‌های تخت هم با مشارکت ٥کشور جهانی شد و حالا کمانچه با محوریت ایران و مشارکت جمهوری آذربایجان جهانی شده است.
از نگاه علی‌اصغر مونسان، معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این اتفاق موفقیت چشمگیری برای کشور است و دو اثر ثبت‌شده تمامی ارزش‌های کنوانسیون ۲۰۰۳ را دارند: «ایران همیشه تلاش کرده است تا روح صلح‌طلبانه و بشردوستانه این کنوانسیون را به طرق مختلف متجلی کند.»
رئیس سازمان میراث فرهنگی، پس از موفقیت ایران در این پرونده، چوگان را بخشی از جهان‌بینی ایرانی دانست که توانسته است تنوعات فرهنگی و هنری در میان اقوام مختلف را در قالب یک بازی آیینی ارایه دهد. او ارتباط میان انسان، طبیعت، اسب در قالب بازی، نمایش و موسیقی را از توانایی این بازی آیینی دانست: «این بازی آیینی از دوره ساسانی تا به امروز همیشه مورد حمایت حکومت‌های ایرانی و مردم قرار داشته است. ازجمله اهمیت‌های این بازی، تاثیر آن بر هنر، اقتصاد هنر، موسیقی، ادبیات، نقاشی، مینیاتور و روایتگری است.»
معاون رئیس‌جمهوری کمانچه را هم یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین ابزار موسیقی در منطقه به‌ویژه ایران و جمهوری آذربایجان که در اجرای موسیقی کلاسیک و فولکوریک مورد استفاده قرار می‌گیرد، برشمرد و توضیح داد که «امکانات گسترده و متنوع صوتی کمانچه سبب شده در بیشتر نقاط شهری و روستایی در ایران در بیشتر مراسم که نیاز به همنوایی با مردم احساس شود، از این ساز بهره برده شود.»
به گفته او آنچه قابل توجه است، تعداد و اهمیت میراث فرهنگی ایران در شکل ملموس و ناملموس آن است که پیام‌آور صلح و دوستی و اعتدال و امید است، چراکه «هریک از آثار ثبت‌شده علاوه بر جنبه‌های مختلف فرهنگی بیانگر وجهی از فرهنگ انسان‌دوستانه ایرانیانی است که در طول تاریخ آموخته‌اند با اقوام و ملت‌ها، با سرزمین خود و محیط‌زیست رفتاری پرستارانه و مبتنی بر مدارا داشته باشند.»
چوگان به نام ایران
پرونده ثبت جهانی چوگان نوروز ١٣٩٤ تشکیل شد، درست پس از جنجال ادعای جمهوری آذربایجان درباره این ورزش و البته تلاش برای ثبت آن. رضا ابراهیمی‌نژاد، نویسنده کتاب گوی و چوگان در گستره فرهنگ و هنر ایران و از نمایندگان ایران در کمیته ثبت جهانی چوگان در یونسکو که از ١٢سال پیش ساخت فیلمی درباره چوگان را آغاز کرده، به «شهروند» می‌گوید: «در ٦، ٥ ماه گذشته که از تاریخ دفاع ایران از پرونده چوگان باخبر شدم، کتاب گوی و چوگان را به انگلیسی ترجمه کردیم و مواردی هم به آن اضافه شد و تبدیل شد به کتاب مرجعی در ٥٢٠ صفحه. ٥٠ نسخه دیجیتال هم با همکاری فدراسیون چوگان تهیه شد تا در اختیار اعضای شرکت‌کننده در کنوانسیون قرار بگیرد. ضروری بود که کتاب ترجمه شود، نمی‌خواستیم ذره‌ای شک در این پرونده وجود داشته باشد.» وقتی در سال ٩٤ پرونده چوگان تشکیل شد، یکی از مهمترین اسناد کتاب گوی و میدان بود. این کتاب به گفته نویسنده آن، اسنادی ٢٥٠٠ تا ٣هزار ساله از تاریخ چوگان در خود دارد.
نوشتن کتاب این پژوهشگر هم از ١٢سال پیش آغاز شد، پس از تصمیم و آغاز به ساختن فیلم: «وقتی ساخت فیلم را شروع کردم، در مراحل تهیه و جمع‌آوری مدارک و شواهد مختلف احساس کردم نیاز است که کتابی در این‌باره نوشته شود. فدراسیون چوگان هم همین را می‌خواست، ما مدعی هستیم اساس چوگان در ایران پا گرفته اما مرجعی نداشتیم تا به اعضای فدراسیون جهانی بقبولانیم. به علاوه وقتی در حال ساخت بخش‌های تاریخی بودم، به حلقه‌های گمشده‌ای برمی‌خوردم که نیاز به پژوهش بیشتر داشت.» ابراهیمی‌نژاد ساخت فیلمی که از سال ٨٦ کلید خورده را هنوز به پایان نرسانده است؛ چون به مناسبت‌های مختلف باز هم بخش‌هایی به آن اضافه می‌شود.
حالا پس از ثبت جهانی «چوگان‌بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی» سایت جهانی فدراسیون چوگان هم تصمیم گرفته محتوای سایت را برای معرفی چوگان عوض کند. در این‌باره ابراهیمی‌نژاد توضیح می‌دهد: «پیش از این در سایت فدراسیون اشاره شده بود که این ورزش در ایران هم وجود دارد اما رئیس فدراسیون پس از ثبت جهانی با قاطعیت گفته که این موضوع را در سایت فدراسیون توضیح خواهد داد.»
مدعیان چوگان کم نبوده‌اند: «مدعیان بزرگی مثل چین و هند دیگر عقب نشسته‌اند. حتی کشورهای خلیجی دور و بر ما هم شروع به تاریخ‌سازی کرده بودند و هنوز دنبال سنداند.» بعد از ادعای جمهوری آذربایجان بود که این پژوهشگر برای ساخت فیلم و نوشتن کتاب در این‌باره مصمم‌تر شد. او در این‌باره می‌گوید: «کشور جمهوری آذربایجان از خلأهای فرهنگی استفاده و چوگان را مطرح کرد. آن زمان که در دوره دوم ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد بود، حتی نماینده ما در سازمان ملل به ما خبر نداد و دیر متوجه اتفاق شدیم. کشور جمهوری آذربایجان درباره مبدأ‌بودن در چوگان ادعا داشت، ادعای غلطی که با دفاع ما نسبت به آن عقب‌نشینی کرد. موضوع کم‌کم به حدی حساس شد که حتی مقام معظم رهبری هم دوبار در این‌باره تأکید ویژه کردند.»
جمهوری آذربایجان پیش از این چوگان را با اسب قره‌باغ مطرح کرده بود و ایران با پسوند «روایتگری و موسیقی». این‌طور که این نویسنده توضیح می‌دهد، اضافه‌شدن این دو پسوند در مجامع بین‌المللی ورزشی بسیار تاثیرگذار است و جلب توجه می‌کند: «موسیقی مقامی و محلی را کنار چوگان گذاشتیم چون همیشه در اجرای این ورزش در ایران سرنا، کرنا و دهل هم می‌نوازند. این چیزی است که در مینیاتورهای تاریخی هم می‌توان دید. روایتگری هم در مینیاتورها وجود دارد و هم در شاهنامه‌خوانی. این ویژگی‌ها پشتوانه‌های تاریخی چوگان‌اند که آن را ایرانی‌تر و زیباتر می‌کنند.» در کتاب او‌هزار مینیاتور از چوگان ضمیمه شده که در اغلب آنها موسیقی با چوگان در پیوند است.
اگر چه اسناد تاریخی از قدمت ٣٠٠٠ساله چوگان می‌گوید، تاریخ طبری و روایت‌های نظامی هم همین‌طور می‌گوید، اما این پژوهشگر معتقد است که تاریخ چوگان در ایران به پیش از عصر هخامنشیان باز می‌گردد: «من به اسناد و مهرهایی دست پیدا کرده‌ام که نشان می‌دهد قدمت چوگان در سرزمین ما به زمان مهرپرستی برمی‌گردد؛ یعنی ٥٠٠٠سال پیش. این موضوع البته محل بحث است و نیاز به پژوهش گسترده دارد.»
قدم بعدی پس از ثبت جهانی چوگان به نام ایران چیست؟ نویسنده گوی و چوگان چنین پاسخی دارد: «درخواست کرده‌ام که موزه چوگان تأسیس شود؛ اتفاقی که متاسفانه هنوز نیفتاده. اتفاق دیگری که ضرورت دارد، تشکیل انجمن‌های فرهنگی و هنری چوگان است؛ انجمن‌هایی جدا از فدراسیون، این چیزی است که یونسکو بر آن تأکید دارد. پس از این لازم است بحث‌های پژوهشی در این‌باره بیشتر شود و مجلاتی تخصصی درباره چوگان تولید شود.»
در حالی که جمهوری آذربایجان برای ثبت جهانی چوگان پیش‌دستی کرده بود، اما به گفته او، این کشور چوگان ندارد: «مافیایی وجود دارد که از داخل ایران چوگان جمهوری آذربایجان حمایت می‌شود. همه کشورها در حال تاریخ‌سازی هستند و ما با وجود داشتن این همه ظرفیت حقیقی نباید از آنها عقب بمانیم. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس همین حالا هزینه‌های سنگینی صرف این ورزش می‌کنند تا در ٥٠سال آینده حرفی برای گفتن داشته باشد. ما با داشتن این تاریخ می‌توانیم سال‌ها کار پژوهشی انجام دهیم و باید مثل گذشته در تمام شهرها هیأت چوگان شکل بگیرد و ورزشکاران محلی موضوع را پیگیری کنند. نباید از دیگران عقب بیفتیم.»
جا ماندن از میراث ناملموس جهانی ۲۰۱۸
با وجود این اتفاق خوب اما گفته می‌شود که ایران سهمیه اختصاصی یا چند ملیتی میراث ناملموس خود را برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۸ از دست داده است. در حالی‌که ایران باید پرونده‌های مورد نظر خود را برای ثبت در فهرست جهانی میراث ناملموس سال ۲۰۱۸ یونسکو در ماه مارس سال ۲۰۱۷ تهیه می‌کرد و به کمیته مورد نظر در این سازمان ارایه می‌داد، اما سازمان میراث فرهنگی هیچ پرونده‌ای برای بررسی به یونسکو نفرستاده است. این در حالی است که ایران با سایر کشورها موضوعات مشترک زیادی داشت و می‌توانست در حوزه میراث ناملموس پرونده چند ملیتی تهیه کند.
پرونده‌های چند ملیتی همان‌طور که بارها گفته شده، محدودیتی برای درج در فهرست جهانی ندارند و ایران می‌توانست درباره فرهنگ‌های مشترک بین دو یا چند کشور پرونده‌ای تهیه کند اما در حوزه پرونده‌های ملی تنها می‌تواند هر یک‌سال و نیم یک پرونده را وارد فهرست جهانی کند که چون امسال پرونده چوگان به صورت ملی ثبت می‌شود، امکان ثبت پرونده ملی برای سال ۲۰۱۸ وجود ندارد. حالا تا ماه مارس ۲۰۱۸ فرصت هست تا پرونده میراث ناملموس ایران را برای ثبت در فهرست میراث جهانی سال ۲۰۱۹ ارایه کنند.
شهروند
