سمن ها؛ بازوان پرتوان جامعه در حوادث و بحران ها
سازمان های مردم نهاد به مثابه تشکل های یاری رسان، به واسطه برخورداری از مولفه هایی چون تخصص، چابُکی و سازمان یافتگی، می توانند در مواقع بحران، دوشادوش دولت در مسیر خدمت رسانی به جامعه گام بردارند. از این رو تقویت سمن ها با هدایت هر چه بیشتر مردم به سمت مشارکت های اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
سازمان های مردم نهاد در هنگام وقوع بحران ها و حوادثی چون زلزله، سیل، طوفان و ... می توانند نقشی سازنده و کمک رسان داشته باشند؛ آن گونه که در زلزله اخیر کرمانشاه این سازمان های غیر دولتی دوشادوش سازمان های دولتی چون «هلال احمر» توانستند از آلام مردم آسیب دیده در شهرها و روستاهای زلزله زده بکاهند.
ایجاد سرپناه برای زلزله زدگان و ارایه نیازهای اولیه غذایی، دارویی و بهداشتی به خانواده های آسیب دیده، از جمله اقدامات سازمان های مردم نهاد در زلزله اخیر بود. برای بهره برداری شایسته از ظرفیت سازمان های مردم نهاد اما باید به مولفه هایی چون تقویت اعتماد عمومی به سمن ها و تقویت مشارکت اجتماعی در جامعه توجه داشت؛ مولفه هایی که رسانه های جمعی و نخبگان می توانند در فراهم آوری آنها نقش آفرینی کنند.
«محمد لطفی» حقوقدان و نماینده سمن ها در مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک و «منیره آرزومندی» موسس سازمان مردم نهاد «ارتقاء کیفیت زندگی ایرانیان» (ایلیا) در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا، به بیان نقش سازمان های مردم نهاد در بحران های اجتماعی پرداختند. به گفته این دو فعال مدنی، دولت به تنهایی نمی تواند از پس حل چالش های اجتماعی بر آید، از این رو جامعه باید در مسیر افزایش مشارکت مدنی و آشنایی هرچه بیشتر مردم با سمن ها قرار گیرد.
** لطفی: کوچکی و چابکی سمن ها؛ سرعت بخش کمک رسانی در مواقع بحران
از آنجا که سازمان های مردم نهاد برآمده از دل مردم هستند، در مواردی که جامعه با یک آسیب یا بحران جدی مثل حوادث غیرمترقبه، زلزله یا سیل رو برو می شود، می توانند ظرفیت هایی را از خود نشان دهند که شاید دولت نتواند آن ظرفیت ها را به منصه ظهور برساند. البته این به این معنی نیست که دولت در مواقع بحران و در زمانی که مردم به خدمت رسانی آن نیاز دارند به وظایف خود عمل نکند. از آنجا که سازمان های مردم نهاد متشکل، مردمی و کوچک هستند، در بیشتر موارد از نوعی چابکی برخوردارند که می تواند بر میزان کارایی این سازمان ها در مواقع بحران بیافزاید. این در حالی است که نهادهای دولتی به دلیل بزرگی و پیچیدگی بوروکراتیک شاید نتوانند در شرایط حساسی چون وقوع سیل و زلزله چنین کارایی را از خود به نمایش بگذارند.
از آنجا که نهادهای مردمی به طور روزمره با مردم سروکار دارند و برنامه ریزی منظمی برای آمادگی و تجهیز خود دارند، می توانند در مواقع بحران، نیروی انسانی، امکانات و افراد متخصص مثل پزشکان، روانشناسان، جامعه شناسان و مددکاران اجتماعی را به فوریت بسیج کنند و با استفاده از مهارت های آنان در مدت زمان کوتاهی به آسیب دیدگان یاری رسانند. همین ویژگی های سازمان های مردم نهاد در ماجرای زلزله کرمانشاه توانسته است به نجات و یاری از زلزله زدگان منجر شود. به گفته فعالان مدنی در سازمان های مردم نهاد، به دنبال وقوع زلزله در کرمانشاه، سمن ها حتی پیشتر از نهادهای دولتی توانسته اند در روستاها و مناطقی که دسترسی به آنها دشوار است به مردم خدمت رسانی کنند.
** لطفی: لزوم هدایت مردم به سمت مشارکت های اجتماعی و عبور از فردگرایی
در ماجرای زلزله کرمانشاه مردم به سازمان های مردم نهاد اعتماد کردند، کمک های خود را در اختیار این سازمان ها گذاشته و همکاری خوبی با سمن ها داشتند. با این حال مشارکت مردمی در سازمان های مردم نهاد می تواند خیلی بیشتر از آنچه امروز وجود دارد باشد. این امر اما نیازمند شناخت جامعه از سازمان های مردم نهاد و تلاش دولت، رسانه ها و نخبگان برای شناساندن هرچه بیشتر سمن ها به مردم است. سمن ها در کشور ما دارای سابقه فعالیت اندکی هستند و از آنجا که گاه به اشتباه فعالیت سمن ها در جامعه ما با مسایل امنیتی گره زده می شود، زمینه های لازم و بسترهای کافی برای فعالیت حداکثری سازمان های مردم نهاد در ایران مهیا نیست.
باید به سمت اعتماد بیشتر به این سازمان ها حرکت کنیم سازمان های مردم نهاد بتوانند کارآمدی بیشتری داشته باشند. اکنون فضای کافی برای فعالیت سازمان های مردم نهاد به معنای مدرن آنها وجود ندارد و خیلی از نگاه های موجود در جامعه با سمن ها همراه نیست. از این رو، فعالیت سازمان های مردم نهاد در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته که البته سابقه فعالیت سمن ها در آنها به نزدیک 100 سال می رسد، ضعیف است. باید مردم را برای شرکت در فعالیت های خیرخواهانه اجتماعی آموزش داد و آماده کرد. این وظیفه بر عهده رسانه ها و نخبگان جامعه است.
نخبگان بهتر است در مواقع بحران مانند زلزله اخیر کرمانشاه، به جای اینکه خودبه طور مستقل مردم را به مشارکت و کمک رسانی دعوت کنند، آنان را به سمت مشارکت اجتماعی از طریق سازمان های مردم نهاد هدایت کنند. چهره های شناخته شده به دلیل برخورداری از ظرفیت های رسانه ای و محبوبیت در جامعه در مواقع بحران می توانند مردم را برای کمک به همنوعان خود بسیج کنند. اما از آنجا که چهره های شناخته شده یا نخبه در جوامع پیشرفته، از کودکی برای فعالیت مدنی در قالب های جمعی مانند سمن ها آموزش دیده اند، دعوت شان از مردم امری فردی نیست. آنان یا خود تشکل خیریه دارند یا در همکاری با بنیادهای خیریه به جمع آوری کمک های مردمی می پردازند.
امروزه برای گرفتن پذیرش در دانشگاه های معتبر دنیا فعالیت مدنی و عضویت در سمن ها به عنوان امتیاز به شمار می رود.
در جامعه ما اما ممکن است از فردی بپرسند سمن چیست و او اصلا نتواند پاسخ دهد یا حتی تاکنون نام سمن به گوشش نخورده باشد. برای بهبود این شرایط، باید جامعه به جای امنیتی بودن برای فعالیت سازمان های مردم نهاد، امن باشد و ممانعتی در مسیر مشارکت های اجتماعی وجود نداشته باشد. باید همواره مشارکت اجتماعی به عنوان یک سرمایه در جامعه ترویج و تبلیع شود و مشارکت مدنی و عضویت در سمن ها به منظور فعالیت های مثبت جمعی، به عنوان یک ارزش در مقابل فردگرایی در جامعه شناسانده شود.
باید افراد به این شناخت و آگاهی برسند که کارِ گروهی به مراتب بهتر از کار فردی پیش می رود. نخبگان ما نباید به دنبال تقویت فردگرایی و قهرمان پروری در جامعه باشند تا مردم در مواقع بحران به دنبال یک منجی بیافتند. مردم باید یاد بگیرند که می توانند به عنوان عضو یک گروه بزرگ تر، خود برای جامعه نقش آفرین باشند. باید در مدارس به بچه ها آموزش جمع گرایی و مشارکت اجتماعی داده شود.
** آرزومندی: نقش سازنده سمن ها؛ قبل و بعد از بحران ها
سازمان های مردم نهاد در مدیریت بحران ها نقش مهمی را بر عهده دارند. این نقش هم پیش از بحران و هم پس از آن باید ایفا شود. سازمان های غیردولتی پیش از وقوع بحران ها و بلایای طبیعی می توانند در آگاه سازی و اطلاع رسانی به جامعه و ارایه آموزش های لازم به مردم به ایفای نقش مثبت خود بپردازند. برگزاری مانورهای زلزله در مدارس و محلات از جمله این اقدامات است. بعد از وقوع بحران ها نیز سازمان های غیر دولتی باید بتوانند نقش امداد، نجات و کمک رسانی را به خوبی انجام دهند. در زلزله اخیر کرمانشاه سازمان های مردم نهاد در کنار سازمان های دولتی توانستند نقشی سازنده در امداد، نجات و رساندن مایحتاج معیشتی اولیه و سرپناه به زلزله زدگان داشته باشند.
سازمان های غیردولتی همچنین باید بتوانند در مواقع بحران برای اقشاری چون کودکان، زنان و سالخوردگان برنامه های سرگرمی، آموزشی و توانبخشی داشته باشند. این سازمان ها در حوزه بهداشت نیز با ارایه خدماتی چون کمک های اولیه بهداشتی ، سلامتی و ساخت سرویس های بهداشتی، می توانند یاری رسان بخش دولتی باشند. حمایت های روانی و اجتماعی از آسیب دیدگان نیز یکی از مهم ترین موضوعاتی است که سازمان های مردم نهاد باید در مدیریت بحران هایی چون زلزله به آن توجه داشته باشند.
** آرزومندی: اهمیت مدیریت کمک های مردمی در مواقع بحران
در مواقع بحران همه می خواهند کمک کنند اما وقتی بحث از مدیریت بحران است، باید بتوانیم کمک های حاصل از محبت و جوشش مردمی را ساماندهی کنیم که از هدر رفت آنها جلوگیری شود.
همه می خواهند کمک کنند اما مدیریت ها باید یک کاسه شود، شکل و جهت پیدا کند و تخصصی شود . از این رو بهتر است در مواقع بحران کمک های مردمی مدیریت شود و این کمک ها به سمت نهادهای مردمی هدایت شود. بهتر است تا جای ممکن اشخاص راسا به جمع آوری کمک نپردازند و نخبگان مردم را به سمت مشارکت اجتماعی در سمن ها هدایت کنند.
سازمان های غیر دولتی در زلزله اخیر کرمانشاه به نسبت سال های گذشته توانستند عملکرد بهتری را از خود ارایه دهند و با سرعت، دقت و صحت بیشتری به کمک رسانی بپردازند. این نشان می دهد که این سازمان ها طی سال های گذشته کارآمدتر شده و توانسته اند به جایگاه بهتری دست یابند. با این وجود جامعه همچنان به تقویت هرچه بیشتر سمن ها نیاز دارد؛ چرا که سمن ها بازوان پرتوان مردمی هستند که می توانند در شرایط دشوار به یاری دولت و نهادهای رسمی آمده و از شدت آلام اجتماعی بکاهند.
