گزارشی درباره شهرهای فقیر ایران / دلیل گسترش شهرهای فقیر
روستاییان به شهرها نیامده اند و شهرها به روستاها رفته اند تعداد شهرهای ایران پس از انقلاب ٦ برابر شد میانگین شهرنشینی در جهان ٥٣ درصد و در ایران ٧٢ درصد است شهرهایی که هیچ امکاناتی ندارند و مردمانشان تولید و درآمدی ندارند روستاهایی هستند که در تقسیمات کشوری شهر خوانده شده اند
دیده بان ایران: «اشتباه نکنید! روستاییان به شهر مهاجرت نکرده‌اند مدیران روستایشان را تبدیل به شهر کرده‌اند» این بخشی از سخنرانی دیروز محمود حجتی وزیر کشاورزی است. او مهاجرت روستاییان به شهرها را یک اشتباه رایج لپی توصیف کرد و گفت؛ ایران قبل از انقلاب صاحب ٦٠ تا ٧٠درصد جمعیت روستایی بود که امروز این نسبت به دلیل توسعه نادرست شهرها برعکس شده و بیشتر از ٧٠درصد مردم ایران شهرنشین شده‌اند.
در سال‌های قبل از انقلاب ایران صاحب ٣٠٠ شهر بود که حالا تعداد این شهرها به ١٨٠٠ شهر رسیده است. براساس گزارش وزارت راه‌وشهرسازی توسعه شهرنشینی در ایران از روند شهرنشینی در جهان شتاب بیشتری داشته است. حالا در شرایطی که میانگین شهرنشینی در جهان ٥٣درصد است، متوسط شهرنشینی در ایران به ٧٢درصد رسیده است. شهرنشینی در ایران اما، آن‌قدرها هم براساس طرح‌های جامع و برنامه‌ریزی‌های کارشناسی نبوده و تصویب مقطعی یک یا چند قوانین در مجلس سرنوشت متفاوتی برای شهرها و روستاهای ایران ایجاد کرده است که جبران آن اشتباهات هزینه گزافی می‌طلبد. حالا ایران با رفتاری غیرکارشناسی صاحب شهرهایی است که تنها به اندازه یک مدرسه جمعیت دارند. شهرهایی که در واقع روستا- شهرهایی بیشتر نیستند و نه دیگر نقش تولیدی یک روستا را ایفا می‌کنند و نه شهرهایی با امکانات و زیرساخت‌های شهری هستند. همین موضوع نه‌تنها جمعیت تولیدی و روستایی ایران را رو به زوال برده که موجب مهاجرت از شهرهای کوچک بی‌امکانات به کلانشهرها شده و حاشیه‌نشینی را افزایش داده است.
حجتی: اشتباه نکنیم!
شهرنشینی در ایران سرعت بالایی دارد. حالا حدود ٧٠درصد جمعیت ایران شهرنشین است و ٣٠درصد آن روستانشین. درحالی که در سایر کشورها شهرنشینی و روستانشینی، توسعه متوازن و هماهنگی دارد، در کشور ما رویه‌ای کاملا عکس حاکم است. حالا روزبه‌روز روستاها خالی از سکنه می‌شود و مهاجرت روستاییان به شهرها مهارنشدنی به نظر می‌رسد. بسیاری از کارشناسان می‌گویند؛ مهاجرت به شهرها و حاشیه کلانشهرها عاملی شده تا روزبه‌روز تعداد روستانشینان کمتر شود و اقتصاد روستا هم وضع بغرنجی پیدا کند. حالا حاشیه‌نشینی که پیامدهای اقتصادی و اجتماعی زیادی دارد، از نتایج همین مهاجرت‌های بی‌رویه است، اما وزیر جهاد کشاورزی می‌گوید که نباید در مورد کاهش جمعیت روستایی دچار اشتباه لُپی شویم. محمود حجتی معتقد است که آمارهای مطرح‌شده درباره مهاجرت روستاییان اشتباه است و مهاجرت، علت اصلی کاهش جمعیت روستایی نیست، بلکه توسعه شهرها از دلایل این موضوع است.
حجتی که دیروز در نخستین همایش زنان روستایی و عشایری در توسعه پایدار صحبت می‌کرد، گفت: به‌عنوان مثال، گفته می‌شود جمعیت روستایی کشور در اوایل انقلاب حدود ۶۰ تا ۷۰درصد بوده، درحالی که این جمعیت به حدود ۲۶ تا ۳۰درصد رسیده است؛ باید توجه کنیم که در این زمینه دچار اشتباه لُپی نشویم و مهاجرت، علت اصلی این کاهش نیست، بلکه اوایل انقلاب حدود ۳۰۰ شهر در کشور داشتیم، اما حالا تعداد شهرها به ۱۸۰۰ رسیده و بنابراین توسعه شهرها ازجمله دلایل این امر است.
حجتی تأکید کرد که نباید در این زمینه دچار اشتباه لُپی شویم و مهاجرت، علت اصلی این کاهش نیست.
حالا بیکاری و فقر حاکم بر روستاها از دلایل اصلی مهاجرت عنوان می‌شود و کارشناسان می‌گویند که اشتغالزایی و توسعه اقتصاد روستا می‌تواند مانعی در برابر مهاجرت‌های بی‌رویه باشد. این موضوع درحالی رخ می‌دهد که دولت وام ١,٥میلیارد دلاری را برای اشتغال در روستاها و تثبیت جمعیت هدف‌گذاری کرده است اما وزیر جهاد کشاورزی معتقد است؛ توسعه نادرست شهرها عامل به زوال‌رفتن روستاهای ایران است.
شهرهایی با جمعیت کمتر از ٢٠٠ نفر
اما این حرف‌های حجتی زمانی جالب توجه‌تر می‌شود که بدانیم در کشورمان شهرهایی داریم که جمعیت آنها حتی به ٢٠٠نفر هم نمی‌رسد و جمعیت آنها حتی از جمعیت یک مدرسه هم کمتر است و بیشتر از آن‌که روستا باشند، روستا- شهر هستند. نگاهی به نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ شهرهای سومار در استان کرمانشاه با ۱۸۰نفر، بلاوه در استان ایلام با ۲۶۴نفر و گزنک در استان مازندران با ۳۱۹نفر کمترین جمعیت را در بین شهرهای ایران دارند. شهر فریم در استان مازندران با ۳۶۹نفر، ماسوله در استان گیلان با ۳۹۳نفر، نیک‌پی در استان زنجان با ۴۵۵نفر، چناره و بابارشانی در استان کردستان به ترتیب با ۴۵۵ و ۵۰۹نفر، خضرآباد در استان یزد با ۵۳۵نفر و شهر گراب سفلی در استان کهگیلویه وبویراحمد هم با ۵۴۵نفر از این نظر در رتبههای بعدی جای دارند.
یک‌صدم جمعیت کشور در ١٠ شهر
بررسی نسبت جمعیتی ۱۰ شهر کم‌جمعیت نشان می‌دهد این ۱۰ شهر روی هم فقط یک‌صدم درصد از جمعیت شهری کشور را به خود اختصاص دادهاند و درمقابل تهران با داشتن ٨میلیون و ۶۹۳هزار و ۷۰۶ نفر به تنهایی ۱۴.۷درصد از جمعیت شهری را در خود جای داده است، اما مقایسه نسبت جمعیتی هرکدام از کلانشهرها به جمعیت کل کلانشهرها در سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد شهر تهران به تنهایی ۴۱.۹درصد از جمعیت کلانشهرها را در خود جای داده است. مشهد با ۱۴.۵درصد و اصفهان نیز با ۹.۴درصد از این نظر در رتبههای بعدی هستند.
هرچند که بعضی کارشناسان اجرای طرح هادی روستایی که اشکالات زیادی به آن وارد است را در آنچه که در سال‌های اخیر در روستاها و شهرهایی که جمعیت‌های خیلی کمی دارند، موثر می‌دانند. البته یکی از عوامل توزیع نامتوازن در جمعیت شهری هم تبدیل برخی روستاها با بافت روستایی به شهر است.
طرح‌های توسعه روستایی تنها روی کاغذ
حالا درشرایطی که وضع خوبی از نظر مهاجرت روستاییان به شهرها و توسعه سریع شهرنشینی نداریم، حسین ساسانی، تحلیلگر توسعه پایدار با تأکید بر این موضوع که سخنان وزیر جهاد کشاورزی در مورد نقش توسعه شهرها در کاهش جمعیت روستاها درست است، به «شهروند» می‌گوید: البته زمانی که جمعیت روستاها کم می‌شود، فارغ از این‌که عامل یا عوامل آن چیست، به این معناست که مدیریت درستی انجام نگرفته که نتیجه آن بزرگ‌شدن شهرها و حاشیه شهرها و بیشترشدن جمعیت شهرها نسبت به جمعیت روستاهاست.
به گفته ساسانی، حالا ٧٠درصد جمعیت کشور، شهرنشین و ٣٠درصد آن روستانشین هستند که این نسبت قبل از انقلاب برعکس بوده و این درحالی است که در سایر کشورها، توازنی وجود دارد؛ به این معنا که روستاها حفظ می‌شوند و امکانات و منابع در اختیار روستاها گذاشته می‌شود و به این ترتیب روستاها از بین نمی‌روند، اما در کشور ما حالا روستاها خالی از سکنه و تخریب شده‌اند.
این کارشناس معتقد است که طرح‌هایی مانند طرح هادی روستایی هم که توسعه روستاها را هدف‌گذاری کرده، بیشتر از آن‌که اجرایی شود، روی کاغذ مانده و از آن‌جا که مدیریت کلان کشور باوری نسبت به اجرای این‌گونه طرح‌ها ندارد و سوء‌مدیریت هم وجود دارد، طرح‌هایی مثل هادی روستایی به شکل ناقص اجرا می‌شود که در نهایت، نتایج مطلوبی را به بار می‌آورد.
روستاییان گرفتار چالش بیکاری
افشین پروین‌پور، کارشناس شهرسازی و مسکن هم به «شهروند» توضیح می‌دهد که عوامل مختلفی در کاهش جمعیت روستاها و هجوم آنها به سمت شهرها تأثیر داشته اما این عوامل را باید سطح‌بندی کرد و میزان تاثیرگذاری آنها هم متفاوت است.
به گفته پروین‌پور، بیش از آن‌که جذابیت‌های زندگی شهری بر کاهش جمعیت روستاها تأثیر داشته باشد، عامل مهمی به نام اشتغال و درآمد بر آن موثر است و حالا ما در کشورمان به جایی رسیده‌ایم که توجیه اقتصادی مشاغل روستایی یعنی کشاورزی و دامداری بسیار کم شده است.
به گفته این کارشناس پس از اشتغال، می‌توان عامل توسعه شهرها را در کاهش جمعیت روستاها موثر دانست.
