تاریخ ایلامی در محاصره مسکن مهر
باستان شناسان ایرانی و آلمانی نخستین نشانه ذوب نقره در مرکز فلات ایران را در دشت ورامین یافتند
دیده بان ایران: یک تپه ماهور تاریخی، پر از تکه سفال‌های شکسته، در محاصره ساختمان‌های پروخالی مسکن مهر. باستان‌شناسان از ١١سال پیش اینجا، وسط پیشوا در شرق دشت ری کارشان را آغاز کردند؛ کمی بعد از این‌که لودرهای شهرداری پیش آمدند تا تپه سفالین بازمانده از عصر ایلامی را تبدیل کنند به فضای سبز. اکنون در فصل هفتم کاوش باستان‌شناسان روی این تپه سفالین، چند‌سال بعد از این‌که تنها بازمانده‌های عصرآهن زیر ساختمان‌های مسکن مهر گم شد، باستان‌شناسان فرچه‌هایشان را به دست گرفته‌اند و خاک را آرام کنار می‌زنند؛ شاید که زیر لایه‌های خاک، نشانه‌های بیشتری از خان‌سالارهای آغاز شهرنشینی باشد. در این سال‌ها که این تپه کاوش می‌شد، باستان‌شناسان فهمیدند اینجا را زمانی گروهی از نخبگان اقتصادی و اجتماعی اداره می‌کردند؛ شهری داشتند، تولید می‌کردند، صادر می‌کردند و زندگی می‌کردند: تپه سفالین پیشوا در ورامین، دومین سایت کاوش باستان‌شناسی پوشیده از سفالینه‌های خاکستری و آجری منقوش هزاره دوم و آغازین سده‌های هزاره اول قبل از میلاد که بیشترین یافته‌های دوره آغازین ایلامی در آن پیدا شده است. این تپه در سال ١٣٨٣ با شماره ١١٠٤٥ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد اما هنوز هیچ حصاری آن را در بر نگرفته و باستان‌شناسان در انتظار رسیدن بودجه‌ای برای حفاظت‌اند. این میان حفاران غیرمجاز، مدام درحال کند و کاو‌اند و روی تپه سفالین نشانه‌های حضور آنان کم نیست.
یک کوره آجرپزی، یک قبر و ٣ حیوان
کاوش‌های باستان‌شناسی دو‌سال بعد از ثبت‌ملی تپه سفالین پیشوا آغاز شد؛ براساس برنامه‌های علمی- پژوهشی دانشگاه آزاد ورامین- پیشوا و اداره میراث فرهنگی تهران، با همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی کشور و طرحی که «مرتضی حصاری» داده بود. او اکنون سرپرست ایرانی هفتمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی تپه سفالین است.
داده‌های اداری و مدیریتی که پیش از این در محوطه سفالین پیدا شده بود، نشان می‌داد نوعی سلسله‌مراتب قدرت در این جامعه وجود داشته و در رأس آن یک نخبه یا گروهی از نخبگان اجتماعی تصمیمات مختلف را هماهنگ می‌کردند. این سلسله‌مراتب قدرت به گفته سرپرست کاوش در مرکزیت محوطه سفالین در دشت ری مستقر بوده و سایر جوامع استقراری همزمان با آن را سازماندهی و مدیریت می‌‌کرده است.
مرتضی حصاری حالا بالای سر ترانشه کاوش ایستاده و از پیشینه محوطه حرف می‌زند. درست کنار او، زیر چادر سفید گروه باستان‌شناسی، محوطه‌ای کاوش شده و از زیرش یک کوره آجرپزی درآمده؛ کوره‌ای که یک تدفین هم در کنارش یافت شده. دانشجویان باستان‌شناسی دانشگاه آزاد ورامین- پیشوا همین‌جا واحدهای عملی و میدانی‌شان را می‌گذرانند. «اینجا بقایایی از یک کوره آجرپزی پیدا کردیم. یک نوع تدفین هم کنارش پیدا شد، همراه با بقایای جسد نذورات روی قبر.» اینطور که حصاری توضیح می‌دهد، سه حیوان دیگر کنار یک جسد انسان پیدا شده و معلوم نیست چرا «گاو و گوسفند و سومی احتمالا چیزی شبیه شتر».
او درباره این‌که چرا تدفین کنار کوره انجام شده، چنین پاسخی دارد: «شبیه چنین چیزی در تپه شغالی در نزدیکی اینجا پیدا کردیم. احتمالا بعد از مدتی این کوره رها و محل تدفین‌شده یا این‌که از چاله‌های طبیعی برای پرکردن قبور استفاده کرده‌اند و در دوره‌های بعد کنارش فضای صنعتی ایجاد شده است.»
در ٦ فصل پیش از این، آثاری از مرحله اول و دوم دوره شهرنشینی پیدا شد؛ یعنی مرحله شکل‌گیری شهرنشینی و آغاز ایلامی: «یافته‌هایی از ٣١٠٠ تا ٢٨٠٠سال قبل از میلاد مسیح اینجا پیدا شد؛ مهرهای استوانه‌ای دوره شهرنشینی، اثر مهرها و پلمپ‌هایی برای قفل و بست ظروف سفالی و انبارها.» پلمپ‌ها چیزی است که احتمال صادرات اشیای تولیدی در این مکان را نشان می‌دهد. چند تکه استخوان روی میز در قوطی‌هایی است با شناسنامه مخصوص. بعضی همین امروز پیدا شده، بعضی روزهای پیش. مثلا مهرها و اثر مهرها که نمونه‌های مدیریتی است و استخوان‌هایی که باید معلوم شود مال چه گونه‌ای است و از کجا آمده. همگی بازمانده از آغاز ایلامی. سال ١٣٨٥ نخستین کاوش باستان‌شناسی این منطقه آغاز شد، یعنی دو‌سال پس از ثبت‌ملی اما حصاری تعریف می‌کند قبل از آن‌که کاوش شروع شود، شهرداری با بولدوزرهایش دست به کار شده بود تا اینجا را به فضای سبز تبدیل کند. «آمدیم که جلوی لودرها را بگیریم. آن زمان یافته‌های سطحی از منطقه داشتیم که نشان می‌داد اینجا مربوط به چه مرحله زمانی است اما مستنداتی برای اطمینان نداشتیم. سوءاستفاده شهرداری فرصتی برای ما ایجاد کرد که تاریخ این منطقه را بیرون بکشیم.» اینجا به گفته او از نظر شواهد شهرنشینی و تعداد گلنوشته‌ها و مهرها دومین سایتی است که تا این حد یافته‌های دوره آغازین ایلامی را دارد؛ فضایی در دشت ورامین- پیشوا که باستان‌شناسان آلمانی را به این دشت جنوب‌شرق تهران کشانده است. سرپرست هیأت کاوش می‌گوید که بررسی‌ها تا چند‌سال آینده با بازسازی آب‌وهوا و جغرافیای دوره نوسنگی تا هزاره دوم، ارتباطات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این محوطه را توضیح خواهد داد. «اهداف تازه قرار است با آزمایش‌های ترکیبی ژئوفیزیک ژئورادار به سرانجام برسد تا یافته‌های بافت‌های مسکونی و صنعتی را تفکیک کند.»
در ٦ فصل گذشته مستندسازی کاوش‌ها انجام و همه به صورت مقاله و گزارش چاپ شده است. حصاری می‌گوید که حالا طبق تفاهمنامه با پژوهشگاه، مستندسازی فصل هفتم که از ١٤شهریور شروع شده با همکاری گروه دانشگاه برلین، به‌صورت مشترک انجام خواهد شد: «نمونه‌های محیطی برای آزمایش برداشته‌ایم و یک‌سری نمونه دیگر باید خارج از کشور انجام شود و تیم آلمانی این کار را انجام خواهد داد.»
شواهد عصر آهن، زیر سنگینی ساختمان‌ها
ساخت‌وسازها قبل از آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی شروع شده بود. سرپرست هیأت کاوش تپه سفالین روبه‌روی تپه قسمتی از شهر را نشان می‌دهد که زیر ساختمان‌های مسکن مهر گم شده است. «می‌بینید؟ تقریبا خالی از سکنه است. این ساختمان‌ها از سال‌ها پیش نشست کرده است.» او تعریف می‌کند که سال ٨٦ در دادگستری سر این محوطه دعوایی بود که سرانجام به نفع «صاحبان قدرت» تمام شد: «سرمایه گذاران و خانه‌سازها زورشان به باستان‌شناسان چربید و حاشیه‌های محوطه را خانه‌سازی کردند. حداقل کاش خانه‌ها پر بود. در چند ساختمان اینجا، کسی نمی‌تواند زندگی کند.» پنج، شش ماه پیش از طرف فرمانداری دستور داده شد که واحدهای خالی و نشست کرده تخریب شود، اما این اتفاق هنوز نیفتاده است. رئیس اداره راه و شهرسازی پیشوا آن زمان گفته بود:«نمی‌دانم چند نفر در آن مجتمع‌ها زندگی می‌کنند، اما ۴۰۰خانواده نیستند، کل پروژه ۲۷۱۶ واحد است و قسمتی از پروژه به دلیل ترکیدگی لوله آب و فاضلاب نشست کرد و تنها چند تا از بلوک‌ها دچار نشست شد.» افرادی که در بلوک‌های نشست‌کرده ساکن بودند به واحدهای دیگر جابه‌جا شدند. گفته شد که طرح مقاوم‌سازی بلوک‌های نشست‌کرده، درحال اجراست. با این‌حال، فرماندار پیشوا حرف دیگری زد: «این ساختمان‌ها بسیار خطرناک است. گویا آزمایش خاک به‌درستی در این واحدها انجام نشده است و بعد از ساخت نیز شاه‌لوله آب زیر ساختمان ترکیده و فرونشست از ابتدای ورود ساکنان وجود داشته است.» حالا مهمترین مسأله از نگاه حصاری این است که پیش از این در مرکز فلات ایران نشانه‌های نقره‌کاری نبود و در پیشوا پیدا شد: «چنین چیزی را در سیلک و اریسمان داشتیم اما کوره ذوب نقره را در «تپه شغالی» که دو کیلومتر فاصله هوایی از اینجا دارد، پیدا کردیم؛ یک مجموعه صنعتی شهرنشینی که شبیه کوره‌های آن را نداشتیم.»»»با این‌حال، فرماندار پیشوا حرف دیگری زد: «این ساختمان‌ها بسیار خطرناک است. گویا آزمایش خاک به‌درستی در این واحدها انجام نشده است و بعد از ساخت نیز شاه‌لوله آب زیر ساختمان ترکیده و فرونشست از ابتدای ورود ساکنان وجود داشته است.» حالا مهمترین مسأله از نگاه حصاری این است که پیش از این در مرکز فلات ایران نشانه‌های نقره‌کاری نبود و در پیشوا پیدا شد: «چنین چیزی را در سیلک و اریسمان داشتیم اما کوره ذوب نقره را در «تپه شغالی» که دو کیلومتر فاصله هوایی از اینجا دارد، پیدا کردیم؛ یک مجموعه صنعتی شهرنشینی که شبیه کوره‌های آن را نداشتیم.»با این‌حال، فرماندار پیشوا حرف دیگری زد: «این ساختمان‌ها بسیار خطرناک است. گویا آزمایش خاک به‌درستی در این واحدها انجام نشده است و بعد از ساخت نیز شاه‌لوله آب زیر ساختمان ترکیده و فرونشست از ابتدای ورود ساکنان وجود داشته است.» حالا مهمترین مسأله از نگاه حصاری این است که پیش از این در مرکز فلات ایران نشانه‌های نقره‌کاری نبود و در پیشوا پیدا شد: «چنین چیزی را در سیلک و اریسمان داشتیم اما کوره ذوب نقره را در «تپه شغالی» که دو کیلومتر فاصله هوایی از اینجا دارد، پیدا کردیم؛ یک مجموعه صنعتی شهرنشینی که شبیه کوره‌های آن را نداشتیم.»» حالا مهمترین مسأله از نگاه حصاری این است که پیش از این در مرکز فلات ایران نشانه‌های نقره‌کاری نبود و در پیشوا پیدا شد: «چنین چیزی را در سیلک و اریسمان داشتیم اما کوره ذوب نقره را در «تپه شغالی» که دو کیلومتر فاصله هوایی از اینجا دارد، پیدا کردیم؛ یک مجموعه صنعتی شهرنشینی که شبیه کوره‌های آن را نداشتیم.»» حالا مهمترین مسأله از نگاه حصاری این است که پیش از این در مرکز فلات ایران نشانه‌های نقره‌کاری نبود و در پیشوا پیدا شد: «چنین چیزی را در سیلک و اریسمان داشتیم اما کوره ذوب نقره را در «تپه شغالی» که دو کیلومتر فاصله هوایی از اینجا دارد، پیدا کردیم؛ یک مجموعه صنعتی شهرنشینی که شبیه کوره‌های آن را نداشتیم.»
روی زمین کنار چادر باستان‌شناسان چاله عمیق هفت‌متری حفر شده است. به گفته این باستان‌شناس اینجا جایی است که قاچاقچی‌ها به آن دستی کشیده و رهایش کرده بودند: «ما پیش‌بینی کردیم که شاید نشانه‌ای از عصر آهن را اینجا پیدا کنیم، شبیه آن چیزی که زیر ساختمان‌ها رفت. می‌خواستیم مکان‌های سالم دیگر را صدمه نزنیم تا بعدا آزمایش کامل ژئوفیزیک و ژئورادار به کمک آلمانی‌ها انجام شود، اما پیدا نشد.» به‌گفته او، قسمت‌های وسیعی از این محوطه که تمامش سفالین است، زیر ساختمان‌ها رفته است: «اکنون اینجا کمتر از ٢٠ هکتار است. با این‌که اینجا ثبت ملی است، می‌ترسیم باز هم مسائل حقوقی دردسر ایجاد کند و ساخت‌وسازهایی که ١٠ هکتار از محوطه را پوشانده، دست و پایمان را ببندد.»
بازمانده‌های یک خانه زیر خاک
بازمانده‌های یک فضای مسکونی روی تپه پیدا شده و زیر چادر سفید باستان‌شناسان، پنهان. «اینجا فضای معماری بود که سال‌ها دنبالش می‌گشتیم.» سرپرست هیأت کاوش تپه سفالین می‌گوید: «می‌خواستیم نشان دهیم که اینجا یک مجموعه وارداتی است.» نخستین رد معماری در این محوطه در روزهای آخر ششمین فصل پیدا شد. شواهد معماری قبلا در کارگاه‌های دیگر پیدا شده بود اما آن‌قدر محکم نبود که بشود نام آن را بخش مستقل مسکونی گذاشت. اکنون گروه دور فضای متمرکزی ایستاده‌اند که جای‌جای آن را می‌توان تصور کرد. «امسال این فضا را گسترش دادیم و توانستیم بقایای معماری را به دست بیاوریم که فضاسازی ابتدایی را نشان می‌دهد. تا سال بعد فضا باز هم گسترده‌تر خواهد شد.» یک‌طرف قسمت مسکونی است و قسمت دیگر بقایای صنعتی. اکبری، یکی از اعضای هیأت کاوش درباره معماری فضاها حرف می‌زند: «در ٦ فصلی که کار می‌کردیم، آثار معماری پیدا نکرده بودیم. به همین دلیل فرضیات گمراه‌کننده‌ای درباره اینجا مطرح بود، اما درنهایت به شواهد متقنی برخوردیم که نشان می‌داد دست‌کم یک مدت طولانی در اینجا اسکان وجود داشته است.» به گفته او، اکنون سه فاز معماری محکم به دست آمده که همه مربوط به دوره شهرنشینی است، با اجاقی که تکه‌هایی از خشت آن برای آزمایش به پژوهشکده رفته، چینه‌هایی مرتب روی زمین و ردیفی خاکستر روی دیوار. اشیایی که اینجا به دست آمده همگی اشیای روزمره زندگی است؛ خمره‌های بزرگ و کوچک و چیزهایی که زمانی در خانه‌ها استفاده می‌شده. آن طرف‌تر فقط وسایل حسابداری و حسابرسی و مدیریت اداری پیدا شده است.
وعده حصارکشی و ساخت نخستین موزه ورامین
تکه‌های بی‌شماری از محوطه‌های تاریخی این شهر پیدا شده اما نه ورامین و نه پیشوا موزه ندارند. محوطه سفالین که مثل شهرهای امروزی بازمانده‌های بخش مسکونی، اداری و صنعتی دوران ایلامی را در خود دارد، در محاصره ساختمان‌های پر و خالی مسکن مهر قرار گرفته و باستان‌شناسان نگرانند که ساختمان‌ها باز هم پیش بیایند. حصاری، سرپرست هیأت کاوش خبر می‌دهد که دور از تمام بی‌توجهی‌های سال‌های پیش، مسئولان وعده‌های تازه‌ای داده‌اند: «دو هفته قبل از سازمان مدیریت برنامه‌ریزی آمدند و قول مساعدت دادند تا برای جلوگیری آسیب بیشتر به محوطه، بودجه‌ای برای حصارکردن کل تپه بدهند. حالا امیدواریم وعده‌شان زودتر عملی شود تا محوطه ایلامی را محصور کنیم. می‌خواهیم اگر کمک کنند گوشه‌ای از اینجا موزه‌ای محلی ایجاد کنیم تا یافته‌های این تپه جای دیگری نرود، چون نه ورامین موزه دارد نه پیشوا.»
منبع: شهروند
