گسل شرقی – غربی پردیسان، مُخرب ترین گسل تهران/ گسل پردیسان سه برابر گسل شمال تهران قدرت دارد

گفت و گوی عصر ایران را با رئیس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهر سازی(وابسته به وزارت راه و شهر سازی) را می خوانید.

*یک سال از تصویب و ابلاغ نقشه پهنه های گسلی کلانشهر تهران گذشته است. با توجه به این که در حوزه فعالیت دارید و با تحولات این حوزه آشنا هستید به اعتقاد شما در یک سال گذشته چه تغییر و تحولی به وجود آمد؟

-بعد از این که حریم های گسل های شهر تهران مشخص شد و در شورای عالی معماری و شهر سازی کشور مورد تایید قرار گرفت و سپس از طرف معاون اول ریاست جمهوری ابلاغ شد، الان این نقشه حریم های گسل های شهر تهران روی نقشه شهری شهر تهران نشسته است.

شهرداری تهران و معاونت شهر سازی شهرداری تهران، با در نظر گرفتن این منطقه ها و حریم ها، اقدام به صدور پروانه ساخت می کنند. یعنی به این صورت که اگر برای ساخت یک ساختمان بسیار مهم در اطراف این حریم های گسل ها درخواست پروانه ساخت بدهند، پروانه ساخت صادر نمی شود.

همین طور است برای ساختمان های خطرزا مثل پمپ بنزین ها و پمپ گازها و انبار سموم و کلا ساختمان هایی که خطرزا هستند. این اقدام بسیار مهمی است. الان این موضوع در تهران اجرا شده است.

موضوع بعدی، ضوابط و نحوه ساخت و ساز ساختمان های معمولی در حریم گسل ها است. برای آئین نامه 2800 که در ارتباط با طراحی ساختمان ها در برابر زلزله است، متخصصان کشورمان دارند ضوابط لازم را آماده می کنند و قرار شد تا پایان شهریور 1396 این ضوابط هم نهایی شود.

بنابراین اگر در حریم های گسل ها قرار شود ساختمان معمولی ساخته شود باید طبق ضوابط خاص، این کار انجام شود. 

*ساختمان هایی که قبل از این مقطع زمانی ساخته شده اند از لحاظ این که آسیب پذیر هستند چه مشخصاتی دارند؟

-ساختمان هایی که می خواهد احداث شود با این نکاتی که مطرح کردم جای امید خیلی خوبی هست که وضعیت ما بهبود پیدا کند. 

موضوع بعدی، موضوع ساختمان های موجود است. ساختمان هایی که در حریم های گسل ها ساخته شده اند. قبلا چون مصوبه و آئین نامه ای در خصوص محدودیت ساخت و ساز نداشتیم این ساختمان ها، ساخته شده اند و وجود دارند.

بنابراین سه محور مطرح است. اولا در مورد ساختمان هایی مثل بیمارستان ها، خطوط لوله های نفت و گاز، پمپ بنزین ها و مواردی از این قبیل، تصمیم بر این شد این ساختمان ها و خصوصا ساختمان های خطرزا، حتما و اکیدا باید جا به جا شوند

مورد دوم، ساختمان های مهم مثل مدارس و بیمارستان ها هستند. چون جا به جایی این ساختمان ها، عملا امکانپذیر نیست و محدودیت های زمین و محدودیت های مالی داریم، مصوبه بر این تاکید می کند که این ساختمان ها باید در اولویت مقاوم سازی باشند.

 مورد سوم، بحث مربوط به حریم های قنات ها و فروریزش های شهر تهران بود مثل فروریزش منطقه شهران یا مثل خیابان پیامبر در اتوبان ستاری یا ریزش میدان قیام در خیابان مولوی که تلفاتی جانی هم به همراه داشتند.

یک کارگروه در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهر سازی تشکیل شده و تا پایان سال ضوابط لازم را در این زمینه تهیه خواهد کرد. 

*در حوادث شهران یا خیابان مولوی بحث حفاری مترو مطرح بود. اما شما این بحث ها را با هم مطرح می کنید.

-بحث گسل ها، یک بحث است. بحث قنات ها نیز یک بحث دیگر است. آب های زیر زمینی از داخل مجاری قنات ها عبور می کند. وقتی ساختمان سازی می کنند اعم از احداث مترو و گود برداری های عمیق، جلوی روند جریان آب قنات ها گرفته می شود. در نتیجه به صورت سدهای زیرزمینی، آب پشت این سازه ها و ساخت و سازها، جمع می شود.

وقتی آب جمع می شود باعث شست و شوی خاک های زیرسطحی تهران می شود و فروریزش های ناگهانی اتفاق می افتد. متاسفانه الان ضابطه خاصی در این زمینه نداریم. اگر برای این موضوع هم تمهیداتی داشته باشیم، یک گام بلند دیگر برای ارتقای ایمنی شهری بر خواهیم داشت.

*در تیرماه 1395 توسط شما و برخی دیگر از مسئولان از جمله رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهر سازی اعلام شد که 30 گسل اصلی و فعال در شهر تهران وجود دارد. 

در همه سال های گذشته چند گسل اصلی مطرح بود اما الان که گفته شده 30 گسل اصلی و فعال، آیا باید همین تعداد 30 گسل را در نظر بگیریم یا باز گسل هایی مثل گسل شمال تهران همچنان گسل های مهمتر و بیش از گسل های دیگر خطرزا هستند؟

-ما چند تا گسل بسیار خطر آفرین و فعال برای تهران مورد نظر است. گسل شمال تهران را داریم. گسل شمال ری و گسل جنوب ری را داریم. گسل مُشا هم مطرح است که زلزله احتمالی آن تخریب زیادی در تهران ایجاد خواهد کرد.

علاوه بر این گسل ها، گسل های ریز و درشت دیگری در تهران و اطراف تهران وجود دارد که از نظر ایجاد زلزله برای ما مهم هستند. ما اگر یک نقطه فرضی را در مرکز شهر تهران در نظر بگیریم و یک دایره به شعاع 100 کیلومتری از مرکز تهران در نظر بگیریم، طبق بررسی های انجام شده گسل هایی داریم که باید به آنها توجه شود. 

گسل هایی نیز داریم که مخفی و نهان هستند. یعنی زیر پوشش خاک قرار گرفته اند. در گود برداری هایی که در ساختمان ها انجام می شود، این گسل ها را می توان مشاهده کرد. در رابطه با این گسل های مخفی شده، در کارگروه ملی زلزله، مصوبه داشتیم که قبلا نبوده و یک گام به جلو است.

مصوب شد در هر گود برداری که در تهران و همین طور سایر کلانشهرها انجام می شود مهندس ناظر و مجری ساختمان، موظف می شوند محل گود برداری شده را در اختیار سازمان زمین شناسی کشور قرار بدهند و آنها بازدید کنند.

*در سال 1395 گفته بودید که 47 کیلومتر مربع حریم گسل های تهران است و در داخل محدوده تهران وجود دارد و در جای دیگر گفته بودید 55 کیلومتر مربع.

-همان 55 کیلومتر مربع درست است. 

*کل مساحت شهر تهران 730 کیلومتر مربع است. این رقم 55 کیلومتر نسبت به مساحت تهران، قابل توجه است؟

-خیلی قابل توجه است و خیلی هم مهم است. 

*در تیر ماه 1395 نقشه پهنه های گسل های محدوده تهران به تصویب شورای عالی معماری و شهر سازی رسید. بعد از این تصویب، گسل پردیسان در اسفند 1396 شناسایی شد. 

بعد از این که آن موضوع تصویب شده و الان که این گسل شناسایی شده،

این شناسایی جدید چه وضعیتی را پیش آورد؟

-البته ما پیش بینی این کار را انجام داده بودیم. یعنی ما در هعمین مصوبه که توسط معاون اول ریاست جمهوری ابلاغ شده است، تصویب شده که امر تثبیت گسل ها در تهران باید دنبال شود و سازمان زمین شناسی کشور مکلف شده که این کار را دنبال کند.

شناسایی گسل پردیسان جزئی از همان کار است. ما روی زمین و سطح زمین آثاری از برخی از گسل ها نمی بینیم. فقط در حفاری ها و گود برداری و در این نوع مسائل، به طور ناگهانی و اتفاقی، متوجه می شویم که در اینجا هم گسلی وجود دارد.  برای مثال من گسل ونک پارک تهران[پنج بُرج 17 و 24 طبقه در بزرگراه کردستان] را قبلا اطلاع رسانی کردم. 

در همان مصوبه مربوط به حریم های گسل ها، موضوع امکان بازنگری و ادامه کار مطرح شده است. یکی از کارشناسان به وجود گسل پردیسان پی برد و مشخصات گسل را اعلام کرد. وقتی درباره گسل پردیسان، وفاق جمعی حاصل شود جزئیات این گسل را نیز اعلام می کنیم.

* حدود 30 سال قبل در جنوب محدوده پارک پردیسان یعنی در منطقه شمال گیشا انجام شده بود و وجود این گسل در همان زمان اعلام شده. چرا در اواخر سال 1395 این طور مطرح شد که گسل جدیدی در محدوده پارک پردیسان و برج میلاد کشف شده؟

-گسل پردیسان  به صورت قطعاتی مختلف شناسایی شده بود و از قبل در این زمینه فعالیت هایی انجام شده بود. تحقیقات خوبی انجام شده بود. اما این رهیافت جدید به این صورت است که این قطعات گسل ها، یک سیستم به هم پیوسته است و گسل بزرگی را تشکیل می دهند. بعد از سال 1395 تاکید روی پیوستگی این قطعات شد. 

*گسل های اصلی، خطر بیشتری می توانند ایجاد کنند نسبت به گسل های فرعی و کوچک. بعد از شناسایی گسل پردیسان، گفته بودید گسل پردیسان سه برابر گسل شمال تهران در ایجاد زلزله قدرت دارد.

-تحقیقات مربوط به گسل پردیسان توسط متخصصان سازمان زمین شناسی کشور انجام شده بود. ما خودمان این تحقیقات را انجام نداده ایم. طبق گفته آن متخصصان، این موضوع را مطرح کردم که با توجه به نرخ جا به جایی و اصطلاحا توان لرزه زایی گسل، این گسل از نظر توان لرزه ای سه برابر گسل شمال تهران می تواند فعال تر و لرزه زاتر باشد.

*مشخص شده که چند قرن قبل، گسل شمال تهران فعالیت داشته و زلزله ایجاد کرده است. اما در مورد گسل پردیسان که شما اعتقاد دارید سه برابر گسل شمال تهران توان لرزه زایی دارد، هیچ اطلاعاتی وجود ندارد که گسل پردیسان عامل زلزله ای بوده باشد.

-در خصوص زلزله هایی که این گسل، ممکن است موجب رخداد آنها شده باشد اطلاعات دقیقی نداریم. به این خاطر که تمام فعالیت های لرزه خیزی که در اطراف تهران و خود تهران اتفاق افتاده، مربوط به سال هایی بوده که آن موقع نه تنها دستگاه لرزه نگاری در تهران بلکه حتی در کل دنیا هم نداشته ایم.

بزرگترین زلزله ای که بر تهران تاثیر گذاشته است مربوط به سال 1830 میلادی است که می گویند دیوارهای سفارت انگلستان در تهران هم تخریب شده. 

از آن تاریخ به این طرف، ما زلزله ای را شاهد نبوده ایم اما این شکاف و گسیختگی که در زمین است و در حفاری ها و گود برداری ها می بینیم، به طور قطع نشان دهنده این است که لابد یک زلزله ویرانگری در همین محدوده پارک پردیسان اتفاق افتاده است.

این جا به جایی زمین و جا به جا شدن 30 کیلومتر از لایه ها و با آن عظمت و آن ضخامت که بیرون افتاده است، قطعا برای ما مسلم است ولی در سال ها و دهه های قبل ثبت نشده.

*در ارتباط با زلزله فروردین سال 1209شمسی (سال 1830میلادی) محدوده تهران مشخص شده که عامل آن گسل مُشا- فشم بوده. نمی شود تشخیص داد که گسل پردیسان هم چه زلزله ای ایجاد کرده و در چه سالی؟

-زلزله های تاریخی  که توسط تاریخ نگاران ثبت شده است از نظر جانمایی، آنچنان دقیق نبوده که بگوید عامل این زلزله، گسل پردیسان بوده یا گسل شمال تهران بوده یا گسل جنوب ری بود. 

واقعا دقت در این حد نبوده که آدم به طور قطع و یقین نظر بدهد. حدس زده می شود. در مورد تعدادی از زلزله های بزرگی که در اطراف تهران اتفاق افتاده است این اتفاق نظر وجود دارد که گسل مُشا، خیلی لرزه زا و تاثیرگذار بوده. اما دقیقا نمی توانیم تفکیک کنیم و بگوییم فلان زلزله مربوط به کدام گسل است.

ما اطلاعات جامع در این زمینه نداریم و نمی شود با قاطعیت صحبت کرد. در نظر بگیرید که اطلاعات موجود، اطلاعات تاریخی بوده و غیر متخصص ها این بحث ها را مطرح کرده اند.

*در مدت حدودا 400 سال اخیر گسل مُشا- فَشم عامل وقوع سه زلزله در محدوده دماوند ایجاد کرده است و آخرین زلزله بزرگ هم مربوط به سال 1383 میلادی بوده و با قدرت 7.2 ریشتر. 

اما شما اعتقاد دارید که اگر گسل پردیسان فعال شود در حد بالای 5 یا بالای 6 ریشتر می تواند زلزله ایجاد کند. نگفته اید که مثل گسل مُشا می تواند زلزله 7 ریشتری ایجاد کند.

-توان لرزه زایی زایی مربوط به طول گسل ها می شود. گسل پردیسان از غزب تهران تا شرق تهران گسترده است. اما گسل مُشا از نظر طول به مراتب گسل بزرگتری است و زلزله های بزرگی را ایجاد کرده است.

از نظر من، گسل مُشا یک گسل کاری و فعال تر است. اما اهمیت گسل پردیسان به خاطر این است که درست از وسط شهر تهران می گذرد. خیلی از ساختمان ها و شریان های حیاتی و لوله های نفت و گاز که حالت شمالی- جنوبی داشته باشند دقیقا گسل شرقی- غربی پردیسان را قطع می کنند.  

بسیاری از ساختمان ها، درست روی همین جا به جایی گسل پردیسان قرار گرفته اند. تاکید ما عمدتا به خاطر موقعیت و قرارگیری گسل پردیسان است. گسل بم هم درست از وسط شهر بم گذشته است و یک گسل نهان بوده. زلزله بم در سال 1382 آنچنان قدرت نداشته و در حد 6 ریشتر بود ولی خسارت زیادی ایجاد کرد.

چون گسل پردیسان از داخل شهر تهران می گذرد، تاکید ما بر این گسل از این نظر است. ضمنا هم در نظر بگیرید که ما حریم های گسل ها را در حوزه های شهری دنبال کردیم که ممنوعیت ساخت و ساز داشته باشیم. 

*شما اعتقاد دارید که گسل پردیسان سه برابر گسل شمال تهران قدرت زلزله زایی دارد. آقای دکتر مهدی زارع که زلزله شناس هستند معتقدند که مهمترین گسل در پهنه تهران همان گسل شمال تهران است و نه گسل های دیگر. چرا تا این حد اختلاف نظر وجود دارد راجع به این گسل ها و مهمترین و خطرناک ترین آنها؟

-من به نقل از محققی که روی همین گسل تحقیق کرده است صحبت کردم. طبق آخرین تحقیقاتی که انجام شده است آن موضوع را مطرح کردم. من نظر ایشان را می پذیرم. چون بر اساس برداشت میدانی و بازدید از محل گسل، این موضوع را مطرح کرده اند. جا به جایی گسل پردیسان را اندازه گیری کرده اند.

ضمن این که سازمان زمین شناسی تحقیقاتی مشابه روی گسل شمال تهران انجام داده است. با توجه به این که این افراد وقت زیادی صرف کرده اند و هزینه زیادی انجام شده است، من معتقدم نظر این عده از متخصصان سازمان زمین شناسی کشور را قبول کنیم.

*جنابعالی مطرح کرده اید که 120 بُرج تهران که بیش از 12 طبقه دارند روی گسل های اصلی تهران هستند. 

-از حدود 1000 بُرج بالای 12 طبقه.

*در مورد این برج ها و همچنین ساختمان هایی که ارتفاع کمتری دارند و در تهران روی گسل های زلزله ساخته شده اند چه اقدامی می شود انجام داد؟

-بعد از حادثه پلاسکو که موضوع آتش مطرح شد یک کار تلفیقی از جنبه های آتش و مسائل لرزه ای دنبال می کنیم که در خصوص ساختمان های موجود چگونه مقاوم سازی انجام شود یا این که تغییر کاربری اتفاق بیفتد. 

اما بحث مالکیت این ساختمان ها مطرح است. بعضی از این ساختمان ها مالکیت دولتی دارند و برخی هم مالکیت شخصی. به همین دلیل از نظر اعمال مقررات و تنظیم مقررات مشکلاتی داریم. 
ما باید در نظر بگیریم که محدودیت ها را در کجا اعمال کنیم و توسط چه سازمانی اعمال شود و سیستم نظارت باید چگونه کار کند. همه اینها مواردی است که کار را با مشکل مواجه می کند.