گزارشی درباره چالش های ثبت یک اثر تاریخی ١٨٠٠ساله/ کاخ اردشیر بابکان در محاصره قبرستان ها
معلوم نیست چه زمان گورستانی در ورودی کاخ ١٨٠٠ساله بنیانگذار حکومت ساسانیان پا گرفت، اما درچند سال گذشته، فنس‌کشی هم نتوانست به توسعه قبرستان پایان دهد و مردگان روستاهای شهرستان فیروزآباد، کاخ تاریخی را محاصره کردند. این تنها درد بازمانده اردشیر بابکان نبود، دراین چندساله ساخت‌وساز در روستای آتشکده چنان شدت گرفت که فاصله آن تا بنا به ٥٠٠متر رسید. به‌علاوه جاده بندر عسلویه هم در حریم این کاخ ساخته شد تا عبور ماشین‌های سنگین، تن کاخ ییلاقی را بلرزاند؛ بنایی ساخته شده از سنگ پاره و ملات گچ، با معماری شگفت‌آور که چشمه‌ای درست رو‌به‌روی آن می‌جوشد...
دیده بان ایران: کاخ اردشیر بابکان سال‌های سال در محاصره مردگان بود اما از ١١روز پیش، دفن مرده در حریم آن ممنوع شد. معلوم نیست چه زمان گورستانی در ورودی کاخ ١٨٠٠ساله بنیانگذار حکومت ساسانیان پا گرفت، اما درچند سال گذشته، فنس‌کشی هم نتوانست به توسعه قبرستان پایان دهد و مردگان روستاهای شهرستان فیروزآباد، کاخ تاریخی را محاصره کردند. این تنها درد بازمانده اردشیر بابکان نبود، دراین چندساله ساخت‌وساز در روستای آتشکده چنان شدت گرفت که فاصله آن تا بنا به ٥٠٠متر رسید. به‌علاوه جاده بندر عسلویه هم در حریم این کاخ ساخته شد تا عبور ماشین‌های سنگین، تن کاخ ییلاقی را بلرزاند؛ بنایی ساخته شده از سنگ پاره و ملات گچ، با معماری شگفت‌آور که چشمه‌ای درست رو‌به‌روی آن می‌جوشد.
از زمانی که زمزمه ثبت جهانی منظر ساسانی فارس یعنی این کاخ، شهر تاریخی گور و قلعه دختر و آثار دیگر این استان شنیده شد، دوستداران میراث فرهنگی نگران موانع ثبت این آثار در فهرست جهانی یونسکو بودند؛ توسعه گورستان، جاده‌سازی، مشکلات روستاهای اطراف محوطه‌های تاریخی... اما حالا دوهفته مانده به پاییز، مسئولان میراث فرهنگی استان به «شهروند» خبر می‌دهند که پیش از ورود ارزیابان کمیته یونسکو به استان فارس، فکر همه چیز را کرده‌اند. ٥سال پیش وقتی موضوع «قبرستان‌سازی در حریم درجه یک کاخ ملی اردشیر» جنجال به پا کرده بود، فریدون فعالی، مدیرکل میراث فرهنگی وقت استان گفته بود که موضوع قبرستان ایجادشده روستای «آتشکده» در حریم درجه یک کاخ در دستگاه قضائی پیگیری خواهد شد. ساخت‌وسازهای بدون مجوز روستای «آتشکده» در این سال‌ها چنان شدت گرفته که چیزی از بافت مسکونی تاریخی و قدیمی آن باقی نمانده و تنها حریم و عرصه و منظر این بنا را نشانه رفته است. گفته می‌شود؛ ٥٠سال عشایر قشقایی این روستا را در پشت دیوارهای کاخ اردشیر بنا کردند و رفته‌رفته «آتشکده» بزرگتر و تبدیل به یکی از روستاهای هدف گردشگری شد. آن زمان فعالی گفت که درحال حاضر مشکل حقوقی با برخی مالکان داریم و موضوع در دستگاه قضائی پیگیری خواهد شد. این موضوع باعث شده بود، همان زمان میان بلوارها، سازمان میراث فرهنگی راه‌حل را در تغییر مکان این روستا ببیند. مسعود علویان‌‌صدر، معاون میراث فرهنگی وقت، ٥سال پیش خبر داده بود که با همکاری بنیاد مسکن تغییر مکان روستای «آتشکده» و تملک فضای اطراف کاخ اردشیر بابکان در دستور کار است اما هیچ‌کدام اینها عملی نشد. سرانجام تثبیت روستا در دستور کار قرار گرفت و بنا شد «آتشکده» متناسب با پرونده ثبت جهانی محور ساسانی فارس سامان بگیرد. حالا قرار شده مردم جای دیگری مرده‌هایشان را خاک کنند؛ البته این‌که کجا، هنوز معلوم نیست.
عبور ماشین‌های سنگین تهدید کاخ ساسانی
امین طباطبایی، فعال میراث فرهنگی استان فارس دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «تمام محوطه‌ای که دورش فنس کشیده‌اند و قبرستان را هم در خود دارد، باید ساماندهی شود. تا پیش از این‌که مردم مرده‌هایشان را آن‌جا دفن می‌کردند، نمی‌شد از آنها انتظاری غیر از این داشت، چون سال‌ها بود که این اتفاق می‌افتاد. مثلا حیاط بقعه شیخ صفی‌الدین قبرستان دارد، شهدای جنگ چالدران آن‌جا دفن شده‌اند یا حافظیه که آن هم قبرستان دارد. اما در هر دوی این مکان‌ها، قبرستان‌ها ساماندهی شده است، متناسب با فضا طراحی شده و شکل و اندازه و ارتفاع سنگ قبرها استانداردی دارد.» او ادامه می‌دهد: «توسعه قبرستان باید مدیریت شود و زمین جایگزینی که برای مردم درنظر گرفته‌اند، باید زیرساخت مناسبی با شأن مردم داشته باشد.»
طباطبایی می‌گوید مسأله کاخ اردشیر فقط قبرستان نیست و با این شرایط متناسب‌سازی وضع این اثر ملی یک نقشه مدیریتی نیاز دارد. به‌گفته او اگر چه گاه به گاه این بنا مرمت می‌شود اما بیشتر از ١٠ سال از آخرین مرمت جدی و اصولی بنای بازمانده از اردشیر می‌گذرد.
از سوی دیگر جاده بندرعسلویه به شیراز هم چند سال پیش در حریم کاخ ساخته شد. این فعال میراث فرهنگی با اشاره به این جاده عبور ماشین‌های سنگین را برای بنا خطرناک می‌داند: «به‌جز این جاده، اداره راه روی رودخانه رو به روی کاخ پل نسبتا بزرگی زده که روزانه ده‌ها کامیون و تریلی و اتوبوس از آن‌جا رد می‌شود. در چند وقت اخیر یک جاده دیگر هم کشیده‌اند.» او اینها را می‌گوید و تأکید می‌کند که باید فکری به حال جاده‌سازی در حریم این بنا تاریخی کرد.
«به ثبت جهانی امیدوارم»
مصیب امیری، مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس در گفت‌وگو با «شهروند» خبر می‌دهد که از ١٠روز پیش دیگر کسی در این گورستان دفن نمی‌شود، او می‌گوید این کار برای ثبت این اثر در فهرست جهانی یونسکو انجام شده است: «در کل قبرستان همه تابلوهای عمودی جمع‌آوری شده‌اند و بعد از این هیچ قبر جدیدی در این گورستان ایجاد نخواهد شد. توسعه قبرستان کاخ اردشیر به پایان رسیده است.»
او توضیح می‌دهد: «روستای آتشکده ٢٠٠خانوار دارد، جلوگیری از دفن مردگان به‌راحتی ممکن نبود. با بنیاد مسکن هماهنگ شد و آنها محل‌های دیگری خارج از محدوده کاخ و در داخل روستای آتشکده برای قبرستان در نظر گرفتند. درواقع دو محل پیش‌بینی شده که توافق برای انتخاب یکی از آنها در حال انجام است.» به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس از یکی دو سال پیش تکاپو برای ثبت جهانی بالا گرفته و هر چه به ثبت جهانی نزدیک‌تر می‌شویم همکاری‌ها بیشتر می‌شود. بر همین اساس بنیاد مسکن طرح ساماندهی روستا را در نظر گرفته، فعالیت‌های مرمتی هم در کاخ اردشیر و هم در شهر گور و قلعه دختر در حال انجام است. امیری با گفتن این موارد اضافه می‌کند: «با این روند من به ثبت جهانی این اثر امیدوارم.» امیری می‌گوید یک‌ماه پیش در جلسه‌ای با فرمانداری فیروزآباد درباره تمام مشکلات کاخ توافق و بسیاری از آنها عملیاتی شده است: «تمام تابلوهای اضافی در مسیر، حذف و دیوارها پاکسازی و پیاده‌روها اصلاح شده است. همه این کارها انجام شده چون ارزیابان یونسکو اول مهر برای بررسی ثبت این آثار در فهرست جهانی به استان فارس خواهند آمد.» او البته نگران جاده در حریم کاخ هم نیست: «جاده مال حالا نیست، از قدیم بوده. از طرف دیگری درباره پلی که روی رود زده شده، وقتی این پل نبود مردم از داخل رودخانه رد می‌شدند. تا این‌که ١٠ سال پیش پلی زدند که در حد ماشین‌های سبک بود. آن یکی دورتر از جاده اصلی که به عسلویه می‌خورد، خب بالاخره نمی‌شود بگوییم جاده نباشد. مردم باید مسیر دسترسی داشته باشند. هر چند این مسیر دسترسی که کنار کاخ است باید مخصوص ماشین‌های سبک باشد. همین حالا هم اتوبوس از آن‌جا رد نمی‌شود. آخرین‌بار که من دیدم بالای پل تابلوی ورود ماشین‌های سنگین ممنوع است، نصب شده بود. اتفاقا ماشین‌های سنگین به مرور از آن‌جا رد می‌شوند؛ در همین جاده عسلویه باید سرعت‌گیر بزنند تا عبور و مرور ملایم‌تر باشد.»
تیرماه سال آینده؛ موعد بررسی ثبت جهانی آثار فارس در یونسکو
ثبت جهانی کاخ اردشیر بابکان، در پرونده «محور ساسانی فارس» قرار گرفته است؛ پرونده‌ای که آثار بازمانده از دوره ساسانیان در استان فارس را دربرمی‌گیرد: از شهرستان فیروزآباد با آثار کاخ اردشیر و قلعه دختر و نقوش برجسته تا شهر گور و کاخ ساسانی سروستان و شهر تاریخی بیشاپور و تنگ چوگان در شهرستان کازرون. مستندنگاری‌ها و مرمت‌های اضطراری از زمان تهیه این پرونده آغاز شده است.
پرونده نامزدی منظر باستان‌شناسی ساسانی، این‌طور که فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی می‌گوید، بهمن‌ماه پارسال راهی یونسکو شد تا در کمیته میراث جهانی سال ۲۰۱۸ بررسی شود. این پرونده خلق نخستین گنبد در جهان، دقیق‌ترین شهر دایره‌ای در جهان و اولین‌ها را در استفاده از سیستم شهرسازی، کاخ، تکنولوژی مواد و مصالح را در خود دارد. پرونده ساسانی فارس منطقه وسیع فیروزآباد، بیشاپور و سروستان با آثاری شامل شهر، کاخ، نقش برجسته و غار را در برمی‌گیرد؛ ازجمله ساختارهای شهری، بناها، نقوش برجسته و آثاری از این دست که همگی در عصر ساسانیان شکل گرفته و تکامل پیدا کرده است.
نظری به «شهروند» توضیح می‌دهد که ارزیابان پیرو بررسی این پرونده در یونسکو، به ایران خواهند آمد: «تلاش برای تهیه این پرونده از چهارسال پیش آغاز شده بود. اکنون منتظر ارزیابان هستیم تا زیرساخت‌های شهرستان‌های کازرون، فیروزآباد و سروستان را بررسی کنند. مثل آنچه برای ثبت جهانی یزد اتفاق افتاد، منظر باستان‌شناسی ساسانی که کاخ اردشیر بابکان را هم در خود دارد، تیرماه سال آینده بررسی خواهد شد. من به ثبت این پرونده در یونسکو امیدوار هستم. این پرونده برای ما بسیار مهم است و بخش زیادی از آثار تاریخ ساسانیان را در خود دارد.»
منبع: شهروند
