٩٥ درصد ایران در محاصره خشکسالی
٧/٩ درصد ایران دچار خشکسالی خفیف، ٩/٤٠ درصد خشکسالی متوسط، ۳۲درصد خشکسالی شدید و ۱۲درصد، خشکسالی بسیار شدید است بنیاد ملی آب ایران در نامهای به رئیس‌جمهوری: ۱۰ سال پیش‌رو به‌عنوان دهه ملی آب اعلام شود
به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی دیده بان ایران؛ خشکسالی و کمبود آب در ایران هر روز وارد مرحله تازه‌ای می‌شود؛ مرحله تازه حالا از خبرهای تازه‌ای که می‌رسد، سر برآورده است. تازه‌ترین خبر درباره وضع خشکسالی در ایران را دیروز «شاهرخ فاتح» رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور داد. او با اعلام آخرین داده‌های مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، از درگیری ۹۵درصد مساحت کشور با بحران خشکسالی خبر داد. فاتح در روزهای گذشته هم گفته بود که «بهار ۹۶ یک‌و‌نیم درجه گرم‌تر از میانگین بلندمدت بوده است.»
در روزهای گذشته خبر تشکیل «کمیته آب» در کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی بخشی از ابعاد کم‌آبی در ایران را علنی کرد و این در حالی است که در ماه‌های گذشته شاهد هشدارهای جامعه‌شناسان درباره تبعات اجتماعی خشکسالی در شهرهای بزرگ ایران بوده‌ایم. پیش از این و در دی پارسال، رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور اطلاعاتی از میزان خشکسالی در ایران و وضع بحرانی کلانشهرهای تهران و کرج مطرح کرد و گفت که داده‌های تازه این مرکز نشان می‌دهد که در چند ماه گذشته درصد و میزان خشکسالی در ایران بیشتر شده است.
افزایش خشکسالی‌های
اندوخته و تجمیع‌یافته
حالا رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور افزایش خشکسالی‌های اندوخته و تجمیع‌یافته را نتیجه‌ای از آخرین داده‌های مرکز خشکسالی ایران می‌داند و در این‌باره گفته است: «در بررسی‌های خشکسالی با استفاده از شاخص SPEI (شاخص بارش، تبخیر و تعرق) افزایش مدت دوره بررسی (۹-۴۸-۹۱- ۷۲ یا ۸۴ ماهه) بیانگر خشکسالی‌های اندوخته و تجمیع‌یافته‌ای است که در بستر طبیعت باقی مانده است. شاخص‌های بلندمدت خشکسالی در بسیاری از مناطق کشور می‌توانند انعکاسی کلی از شرایط ذخیره آبی آن مناطق باشند. بر همین اساس این نوع شاخص‌ها را می‌توان برای مجموع کشور بررسی و شرایط بلندمدت کشور را براساس آن رصد کرد.»
رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور با اشاره به این‌که بر اساس شاخص (SPEI) ۱۲ ماهه منتهی به پایان خرداد ۹۶، اغلب مناطق و استان‌های کشور شاهد خشکسالی ضعیف تا متوسط هستند، گفت: «استان‌های خوزستان، جنوب ایلام، شمال بوشهر، غرب کهگیلویه‌و‌بویر احمد، بخش‌هایی از اصفهان و خراسان‌شمالی، غرب و جنوب غرب خراسان رضوی، یزد، شمال و شرق کرمان، خراسان جنوبی و سیستان‌وبلوچستان با خشکسالی شدید و حتی در مواردی بسیار شدید مواجه بودند.»
تنها یک‌درصد مساحت کشور
با «ترسالی» همراه است
بر اساس شاخص سازمان ملل متحد و همچنین موسسه بین‌المللی مدیریت آب، ایران در وضع بحران شدید آبی قرار دارد و برای حفظ وضع کنونی تا سال ۲۰۲۵ باید ۱۱۲درصد به منابع آب قابل استحصال بیفزاید اما اطلاعات جدید سازمان هواشناسی ایران حرکت در چنین مسیری را نشان نمی‌دهد. طبق سخنان تازه فاتح و بر اساس شاخص(SPEI) ۸۴ ماهه منتهی به پایان خرداد «درمجموع حدود ۹۵درصد از مساحت کشور با درجات مختلف خشکسالی مواجه هستند که از این میان ٩,٧درصد با خشکسالی خفیف، ٤٠.٩درصد با خشکسالی متوسط، ۳۲درصد با خشکسالی شدید و ۱۲درصد از مساحت کشور خشکسالی بسیار شدید را تجربه می‌کنند. در این میان تنها حدود یک‌درصد از مساحت کشور با «ترسالی» همراه است و مابقی نواحی کشور از شرایط نرمال برخوردار هستند.»
این کارشناس سازمان هواشناسی کشور درباره مساحت خشکسالی در بازه کوتاه‌مدت هم به «ایسنا» گفته است: «براساس شاخص (SPEI) ۱۲ ماهه منتهی به پایان خرداد ۹۶، درمجموع حدود ۸۹درصد از مساحت کشور با درجات مختلف خشکسالی مواجه بودند که از این میان ٢٣,٤درصد با خشکسالی خفیف، ٢٨.٢درصد با خشکسالی متوسط، ٢٩.٤درصد خشکسالی شدید و ٨.٤درصد از مساحت کشور با خشکسالی بسیار شدید همراه بودند؛ از سوی دیگر در این بازه زمانی، ٨.٧درصد از مساحت کشور شرایط نرمال داشتند و مابقی اراضی کشور از شرایط ترسالی برخوردار بودند.»
وضعیت نگران‌کننده ۱۶ استان کشور
در حوزه خشکسالی
مدت‌هاست که جمعیت روستایی ایران رو به کاهش است و براساس اطلاعات مرکز آمار ایران، شیب این کاهش در سال‌های گذشته بیشتر شده به‌طوری که براساس سرشماری سال ٩٥، در استان اصفهان بیش از ٢٣٠ روستا خالی از سکنه شده‌اند و این موضوع در دیگر استان‌ها هم دیده می‌شود. علاوه بر کاهش جمعیت روستاها، برخی مناطق شهری هم در سال‌های گذشته با کاهش جمعیت شدید روبه‌رو شده‌اند که اگرچه دلایل متعددی درباره این تغییر الگوی جمعیتی بیان می‌شود، اما از خشکسالی به عنوان یکی از عوامل اصلی یاد می‌شود. رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور به وضع بحرانی ۱۶ استان کشور براساس پهنه‌بندی خشکسالی ۸۴ ماهه منتهی به پایان خردادماه ۹۶ کشور هم اشاره کرد و گفت: «آنچه در بررسی‌های خشکسالی کشور اهمیت دارد آن است که خشکسالی بلندمدت شدید و حتی بسیار شدید در برخی از استان‌ها نظیر تهران، البرز، فارس، خراسان رضوی، خراسان‌شمالی، خراسان‌جنوبی، خوزستان، بوشهر، کرمان، کرمانشاه، یزد، سمنان، قم، سیستان‌وبلوچستان و قسمت‌هایی از اصفهان و چهارمحال و بختیاری تداوم دارد که این تداوم همچنان ضرورت توجه بیش از پیش به لزوم مراقبت و محافظت از منابع محدود آبی کشور را یادآور می‌شود.» این داده‌ها حکایت از وضع بحرانی آب و خشکسالی در برخی استان‌های پرجمعیت و کلانشهرهای کشور دارد. «محمدامین قانعی‌راد»، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه درباره تبعات خشکسالی در کلانشهرهای ایران به «شهروند» می‌گوید: «همچنان مهاجرت به سمت شهرهای بزرگ ایران درحال افزایش است و اگر وضع به همین صورت پیش برود، احتمال مهاجرت از این کلانشهرها وجود ندارد و به‌تبع آن افت اقتصاد شهری و افزایش آسیب‌های اجتماعی رخ خواهد داد.» این جامعه‌شناس درباره راه‌های مقابله با چنین بحرانی هم می‌گوید: «اگر بخواهیم آسیب‌های اجتماعی رخ ندهد، راه‌حل دیگر، برگشت به شهرهای کوچک و روستاهاست که نیازمند جدی‌گرفتن برنامه توسعه متوازن و آمایش سرزمین توسط دولت است؛ یعنی منابع در مناطق مختلف توزیع شود. دولت باید به سمت یک برنامه توسعه متوازن حرکت کند. علاوه بر این، جلوگیری از گسترش کلانشهرها را باید به‌عنوان یک برنامه اضطراری مطرح کنیم که به‌مثابه یک خطر سیاسی و اجتماعی مطرح شود. با توجه به این‌که نگاه امنیتی در بین مسئولان زیاد است، شاید نیاز باشد که ابعاد امنیتی گسترش کلانشهرها گوشزد شود.»
نامهای درباره وضع فوق‌العاده آب در ایران
«در بسیاری از رودخانه‌های کشور فاضلاب وارد آب می‌شود و آب سالم را از بین می‌برد. در بسیاری از استان‌های کشور نیز وضع مشابهی در رودخانه‌ها وجود دارد و عملا سیستم تصفیه فاضلاب بسیار ضعیف است، همان‌طور که پسماندها تصفیه نمی‌شود و همه اینها به طرف جایی که با سلامت مردم ارتباط مستقیمی دارد سرازیر می‌شود.» این جملات را یک هفته پیش «علاء‌الدین بروجردی»، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس درباره ضرورت تشکیل کمیته آب در این کمیسیون بیان کرد. حالا و در کنار امنیتی‌شدن مسأله آب در ایران، «بنیاد آب ایرانیان» درباره «وضع فوق‌العاده آب در کشور» نامهای برای رئیس‌جمهوری منتخب دوازدهم فرستاده که در بخشی از آن آمده است: «متاسفانه با بروز عینی آثار این هشدارها نظیر خشک شدن دریاچه‌ها، تالاب‌ها، رودخانه‌ها، تخلیه آب‌خوان‌های زیرزمینی، آلودگی گسترده منابع آب و فروافتادن در کم‌آبی مزمن، مهاجرت لجام‌گسیخته و پیدایش ریزگردها جامعه را در بسیاری مناطق کشور غافلگیر کرده است. اینک در این برهه زمانی بسیار حساس و خطیر بیش از یک‌صد نفر از خبرگان کشور متشکل از کارشناسان و دانشگاهیان در عرصه‌های مختلف علوم اجتماعی، اقتصادی، ارتباطات، آب، کشاورزی و محیط زیست به منظور جلب نهادهای حکومتی، دستگاه‌های غیردولتی و به‌طورکلی اقشار مختلف جامعه، برای کمک به برون‌رفت از وضع موجود، بیانیه را امضا کرده‌ایم.» بنیاد آب ایران در نامه سرگشاده خود به رئیس‌جمهوری دو پیشنهاد را هم مطرح کرده است: «۱- برای شروع همکاری و انجام اقدامات عملی در محورها و راهکارهای حل مسأله آب، دهه ١٣٩٦ تا ١٤٠٦ به‌عنوان دهه ملی اعلام شود و با پیش‌بینی همایش‌ها، مناسبت‌ها و سایر ابزارهای مناسب از خبرگان جامعه برای همکاری گسترده دعوت به عمل آید. ٢- زمینه‌های تشکیل تدریجی کمیسیون‌های همکاری ملی آب با حضور نخبگان مستقل و مورد وثوق برای رسیدگی به هر یک از موارد (حل بحران آب ) در جایگاه نهادی مناسب فراهم شود.»
مشکلات آب در ایران مدیریتی است
چه عواملی باعث شده که وضع آب در ایران به این مرحله از بحران برسد و چگونه می‌توان با این خشکسالی حدودا ۹۵درصدی کشور مقابله کرد؟ «تورج فتحی»، کارشناس منابع آب و خاک بخش وسیعی از مشکلات کنونی کشور را مدیریتی می‌داند و از لزوم تدوین قانونی جامع برای مقابله با خشکسالی در کشور سخن می‌گوید. او به «شهروند» می‌گوید: «متاسفانه مشکلات آب در ایران مدیریتی است. یعنی سوءمدیریت باعث این وضع شده است. همه این مسائل و جمیع جهات آن، مشکلات مدیریتی است و شما نمی‌توانید جایی را مثال بزنید که مثلا کشاورزان مقصر بوده باشند. در درجه اول وزارت نیرو و در درجه دوم وزارت جهاد کشاورزی مقصر هستند. در هیچ جای کشور ما الگوی کشت نداریم که اگر چنین چیزی برای کشاورزی در یزد یا همدان وجود داشت، الان چنین بحران‌هایی حداقل با این سرعت بروز پیدا نمی‌کردند.» فتحی ادامه می‌دهد: «مردم مقصر نیستند، کشاورزان مقصر نیستند، تقصیر به مدیریت برمی‌گردد. از چند ١٠٠سال گذشته کشور ما مشکلات آب داشته است ولی هیچ قانونی در این زمینه نداریم. نمایندگان ما در مجلس چه کاری انجام می‌دهند؟ منتظرند که وزارت نیرو لایحه بیاورد! نمایندگان باید خود طرح دهند و قانونی در مقابله با خشکسالی بدهند. چرا ما هنوز درباره خشکسالی یک قانون جامع نداریم؟» اقدامات محافظتی در مواقع ترسالی، یکی از راهکارهای مورد اشاره این کارشناس منابع آب و خاک است که البته معتقد است به این راهکار توجهی صورت نگرفته است: «در سال‌های ترسالی باید اقدامات حفاظتی انجام دهیم که در سال‌های خشکسالی بتوانیم از این ذخیره استفاده کنیم. طرح‌های حفاظتی اجرا نشده که اگر اجرا می‌شد، آورد رسوب رودخانه‌های ما تا این اندازه افزایش پیدا نمی‌کرد. ضریب افزایش آورد رسوب رودخانه را می‌توان از وزارت نیرو گرفت که تا چه اندازه افزایش داشته است. درحالی که هیچ کاری برای مقابله انجام نشده است.» او به ضعف عملکرد نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی هم اشاره می‌کند و معتقد است که باید قانونی جامع برای مقابله با خشکسالی تصویب شود: «ما در اوج خشکسالی قرار داریم و با این حال، راندمان آبیاری ما در بخش کشاورزی بسیار پایین است و حتی این راندمان نسبت به کشورهای منطقه هم بسیار پایین‌تر است. وزارت نیرو و جهاد کشاورزی تا این اندازه هماهنگ نبوده‌اند که پس از احداث یک سد، آبکشی مناسبی را انجام دهند. الان ما نماینده‌ای در مجلس داریم که درباره بحث دریاچه ارومیه بیشتر از هر کسی دیگر انتقاد می‌کند؛ درحالی که این نماینده بارها و در سال‌های گذشته از ضرورت ایجاد سد در مناطق اطراف دریاچه ارومیه سخن گفته بود. باید با مسائل برخورد کارشناسی شود و بخش وسیعی از انتقادات به نمایندگان مجلس برمی‌گردد. چرا نباید درباره خشکسالی حتی یک قانون جامع و کامل داشته باشیم. باید در دوره‌های ترسالی اقداماتی انجام شود که بتواند با خشکسالی مقابله شود.»
