پاسخ رئیس ستاد احیاء دریاچه ارومیه به انتقاد ها درباره نابودی کشاورزی آذربایجان در طول سه سال گذشته : ما می خواهیم کشاورزی را احیا کنیم نه نابود! / این انتقادها نشان‌دهنده عقب‌ماندگی ما در مسائل علمی است

 دیده بان ایران: دریاچه ارومیه این‌روزها حال بهتری دارد. هرچند که درفصل گرما، تبخیر آب بالا می‌رود و از تراز آبی دریاچه می‌کاهد، اما همه معیارها می‌گوید دریاچه ارومیه حال بهتری دارد.

اما هرچقدر که ستاد احیای دریاچه ارومیه اعتقاد داد عملکردش مناسب بوده، اما منتقدان اگر روند احیا را بپذیرند، موضوعات دیگری برای انتقاد وجود دارد؛ جدیدترین آنها هم کشاورزی است. در سال‌های گذشته بارها گفته شده که عامل اصلی خشکی دریاچه ارومیه، برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی بوده است؛ سدسازی، حفر چاه‌ها، تغییر کاربری زمین های کشاورزی از دیم به آبیاری و ...

به همین دلیل ستاد احیا دریاچه ارومیه در 3 سال ابتدایی تلاش برای دریاچه ارومیه، ابتدا برنامه ریزی کرد تا روند نابودی دریاچه متوقف شود و دریاچه به ثبات برسد. برای انجام این کار نیاز بود تا به روش‌هایی مصرف آب در بخش کشاورزی کاهش پیدا کند و سهم اکولوژیک دریاچه جاری شود. 

با این حال این موضوع باعث شده که در هفته‌های گذشته انتقادات زیادی از برنامه های ستاد احیا دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی شود. حتی در مواردی گفته شد قصد ستاد نابودی کشاورزی است، اما آیا واقعا در طول این مدت وضعیت کشاورزان آذربایجان بدتر شده است؟

دکتر مسعود تجریشی مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در گفتگو با خبرآنلاین چنین چیزی را رد می‌کند؛

آقای دکتر در یک هفته گذشته انتقاداتی از ستاد احیا دریاچه ارومیه انجام شد، برخی گفتند ستاد احیا به کشاورزان خیانت می‌کند و ... به نظر شما علت این انتقادات چیست؟

من نمی‌دانم در این یک هفته اخیر چه اتفاقی افتاده است که اینگونه انتقادات در حال انجام است، دیروز هم شنیدم آقای خضری نماینده آذربایجان در مجلس انتقاداتی را از ستاد احیا انجام داده‌اند. ببینید ستاد احیا هدفی دارد که باید هدف کل نظام و کشور باشد، الان در منطقه‌ای مثل آذربایجان غربی درآمد یک خانوار کشاورز 16 میلیون تومان و هزینه او بیش از 17 میلیون تومان است، ما می‌خواهیم که در چنین منطقه‌ای که هزینه کشاورز بیش از درآمد او است و بیش از اینکه نیاز باشد، آب مصرف می‌کند، کاری کنیم که کشاورز یک زندگی شرافتمردانه داشته باشد. این هدف ستاد احیا دریاچه است؛ آب کمتری مصرف کنیم، اما در کشاورزی تولیدات بیشتری داشته باشیم و آب مصرف نشده را به سمت دریاچه بفرستیم. مطمئن باشید در این مسیر زنجیره ارزش کشاورزی در حوضه آبریز به صورتی است که هم کشاورزی وضعیت بهتری داشته باشد هم اقتصاد. پس اگر کسی دارد به ما حمله می‌کند 2علت بیشتر ندارد؛ یکی اینکه ما در ارائه برنامه و اهدافمان قصور کرده‌ایم، دیگر اینکه طرف مقابل جاهل است و نسبت به مسئله اطلاعی ندارد.

فکر نمی‌کنید کاهش تراز دریاچه در روزهای اخیر عامل این انتقادات باشد؟

رسیدن به هدف ما نیاز به یک برنامه دارد و چون این برنامه متصل شده است به احیا دریاچه ارومیه، برخی اتفاقات به طور فصلی رخ می‌دهد. یعنی یک زمانی آب وارد دریاچه ارومیه می‌شود، زمانی هم این اتفاق نمی‌افتد و تراز دریاچه کاهش پیدا می‌کند، برخی افراد دارند این دو موضوع را به هم متصل می‌کنند. الان یک هجمه‌ای است که می‌گویند تراز آب دریاچه کاهش پیدا کرده است، دریاچه 31 خرداد امسال 2.11 میلیارد متر مکعب داشت، پارسال این میزان 2.5 میلیارد متر مکعب بود اما سال قبل از آن این میزان 1.4 میلیارد متر مکعب بوده است. ما در سال 94، 1.4 میلیارد متر مکعب آب داشتیم، الان 2.11 میلیارد مکعب آب داریم. تراز آب در سال 93 و 94 حدود 1950 کیلومتر متر مربع بوده در 31 خرداد امسال این میزان 2300 کیلومتر مربع بوده است.  حال این را هم در نظر بگیرید که هدف ما در مرحله اول تثبیت آب دریاچه بوده، ببینید  به مدت 20 سال تا سال 1393 هر سال تراز دریاچه به طور مستمر 40 سانتی متر کاهش پیدا می‌کرد یعنی در طی 20 سال ما 8 متر از آب دریاچه را از دست دادیم.

احتمالا انتظار این بوده که تاکنون دریاچه احیا شود!

بر اساس برنامه‌ای که داشتیم قرار بود در 3 سال اول آب دریاچه را تثبیت کنیم، کی گفته ما می‌خواستیم در این 3 سال دریاچه را احیا کنیم؟ در دنیا دریاچه‌ای وجود ندارد که احیا آن کمتر از 20 سال طول بکشد. ما در فاز فنی با حضور 750 کارشناسان داخلی و 50 متخصص خارجی برنامه‌ای برای دریاچه به دست آوردیم؛ بر اساس این برنامه قرار شد در طول 3 سال دریاچه را تثبیت کنیم، پس اگر توانستیم دریاچه را تثبیت کنیم این یک نکته قوت است حال 10 یا 15 سانتر بالا پایین رفتن هیچ نشانه‌ای از موفقیت یا عدم موفقیت نیست. الان دریاچه در حالت تثبیت قرار دارد، تا الان بیشتر اقدامات سازه‌ای و مدیریتی انجام داده بودیم به این مفهوم که آبی که قبلا پخش می‌شده را به دریاچه هدایت می‌کردیم، از برداشت غیرقانونی آب در زمستان جلوگیری کردیم، قبلا آب سدها همنیطور رها می‌شده و الان جلوی این کار را گرفته‌ایم و .... این اقدامات باعث شده است وضع دریاچه بدتر نشود، من حتی از کلمه بهتر شدن استفاده نکردم در حالی که آمار چیز دیگری را نشان می‌دهد. پس ما به هدف فاز اول خود رسیدیم و این دیگر چیزی نیست که کسی بخواهد درباره آن دروغ بگوید و تصویر ماهواره‌ای آن هم وجود دارد.

بر این اساس وضعیت دریاچه ارومیه در فصل تابستان چگونه خواهد بود؟

ما پیش‌بینی کرده‌ایم که تا آخر شهریور سطح دریاچه به 1800 کیلومتر مربع کاهش پیدا کند، چون هیچ آب جدیدی وارد دریاچه نمی‌شود، در طی هزاران سال تاریخ دریاچه، هیچ وقت در فصل تابستان چنین اتفاقی رخ نداده است. حتی زمانی هم که دریاچه آب داشت سطحش در تابستان کاهش پیدا می‌کرده، این هیچ ربطی به عملکرد ما ندارد. به این هم توجه کنید که دمای آذربایجان شرقی  غربی 2 درجه نسبت به میانگین 40 سال گذشته افزایش پیدا کرده است، گرمتر بودن یعنی اینکه تبخیر هم افزایش پیدا می‌کند.

با این اوصاف حرف منتقدان درست است که دریاچه پرآب شده چون بارندگی زیاد بوده.

نه، در طی 20 سال اخیر امسال دومین سال از کمترین بارش ها را در حوضه آبریز داشتیم، پس کاهش بارندگی و افزایش دما بدون شک شرایط دریاچه‌ای را که آبش از طریق بارندگی تامین می‌شود را تحت تاثیر قرار می‌دهد. البته این را هم باید بگویم نمی‌شود که فقط نگاهمان به آسمان باشد و با این نگاه بخواهیم دریاچه را احیا کنیم. احیا این دریاچه یک برنامه فنی دارد که طبق آن هر سال باید 8 درصد مصرف آب بخش کشاورزی را از طریق کمک‌های فناوری، تغییر الگوی کشت، استفاده از سیستم‌های آبیاری تخت فشار کاهش دهیم.

مثلا چه اتفاقی افتاده است؟

طبق این برنامه‌ها به کشاورز کمک می‌کنیم آب کمتری مصرف کند و بهره‌وری کشاورزی او بیشتر شود، مثلا چغنرقند بسیار مصرف بالایی دارد، ما می‌توانیم چغندرقند را به طور نشاعی داخل مزارع بیاوریم و این یعنی از 5 آبی که چغندر نیاز دارد 2 آب حذف می‌شود.  این یعنی 40 درصد مصرف آب کشاورز کاهش پیدا می‌کند، اگر بتوانیم از آبیاری های زیر سطحی استفاده کنیم می‌توانیم به جای اینکه مقدار زیادی آب مصرف کنیم تا گیاه رشد کند با آب کمتری انجام می‌دهیم. اینها اقداماتی است که بدون شک یک شبه انجام نمی‌شود، بدون شک نیاز به کمک کشاورزان دارد و من بسیار بسیار متاسفم از نمایندگان مجلس و کارشناسانی که بدون مطالعه برنامه‌های ما، بدون اینکه کار کارشناسی انجام دهند به سمت مباحثی می‌روند که از لحاظ علمی عوام فریبی است.

یعنی شما کاملا با این حرف که ستاد بر کشاورزی منطقه تاثیر منفی دارد مخالفید؟

چرا باید ستاد احیا دریاچه ارومیه کشاورزی را از بین ببرد؟ اصلا برای چی باید اینکار را کنیم؟ ولی هم کشاورزی را داشتن، هم دریاچه را داشتن و هم معیشت را داشتن، هم زندگی آبرومند داشتن و هم اقتصاد محلی داشتن کار راحتی نیست اگر کسی می‌داند چه شکلی می‌توان همه اینکارها را انجام دهد، یالله بیاید. ما که جلوی کسی را نگرفتیم وگرنه گفتن حرف‌های سیاسی، عوام پسند و غیر علمی غیر از اینکه مردم را در فضای اعتماد نکردن به مسئولینش قرار می‌دهد کاری نمی‌کند باعث نمی‌شود وضعیت کشاورزی منطقه بهبود پیدا کند. واقعا مجموع تجارب جهانی نبود که از استفاده نکنیم، مثلا دیروز ما جلسه‌ای داشتیم که در آن ببینیم چگونه می‌توان محصولات تولید شده در آذربایجان را صادر کرد؟ حال وقتی ما داریم این کارها را می‌کنیم، چرا باید کشاورزی را از بین ببریم؟

یعنی واقعا من تاسف می‌خورم و تعجب می‌کنم یا ما در ارائه ضعف داشتیم یا اینکه دوستان به جای اینکه بیایند بپرسند و برنامه‌های ما را ببیند و بعد بروند در تریبون مجلس و خبرگزاری‌ها صحبت کنند سریعا این کار را کرده‌اند. این نشان دهنده عقب ماندگی ما در مسائل علمی است که نمی‌توانیم به شکل درستی با چالش جدی کشور برخورد کنیم، همیشه ‌می‌خواهیم نسبت به مسائل علمی از نگاه سیاسی نگاه کنیم. من این را به شما قول می‌دهم حاضرم با هر نماینده متخصصی بعد از اینکه سایت ما و گزارش‌ها را دید صحبت کنم و بعد او با صدای بلند ابهامات خود را بیان کند. ولی بدون دانستن، حرف زدن بسیار بسیار خطا است.

اصلا امکان دارد بدون ایجاد تغییرات در روند کشاورزی، دریاچه ارومیه را احیا کنیم؟

ببینید این همان نکته‌ای است که وقتی نمی‌دانیم سر دردمان ناشی از چیست، هر کسی می‌تواند یک حرفی بزند. اولین کار ما این بود که چندین کارشناس را دور هم جمع کردیم و از آنها خواستیم ببینند چرا دریاچه خشک شده است، این اولین سوال ما بود. همه اطلاعات خود را دریاچه آوردند. در دوره‌های قبل آمده‌ایم با ایجاد سد، آب مطمئن برای کشاورز ایجاد کردیم و چون آب مطمئن است، کشاورز به جای کاشت گندم سیب می‌کارد. در سال‌های گذشته سطح زیر کشت آبی ما بیش از 460 هزار هکتار بود، به عبارتی ما 160 هزار کیلومتر اراضی کشاورزی خود را افزایش دادیم، الگوی کشت هم، از کم آب بر، پر آب‌بر شده یعنی زراعت ما به باغ تبدیل شد و بعد چون دسترسی آب ما بسیار بالا رفت به مناطقی از جنوب دریاچه و غرب دریاچه 45 درصد بیش از نیاز آب محصولات کشاورزی آبیاری کردیم.

تغییری در اقتصاد کشاورزان بوجود آمده بود؟

شما اینها را ببینید می‌فهمید چرا باید آب کمتری به دریاچه برسد، نکته جالب این است که همه این کارها پیشتر انجام شده بود تا معیشت کشاور بهبود پیدا کند ولی جالب اینجا است که بر اساس اطلاعات سازمان آمار و بانک مرکزی اقتصاد خانوار آذربایجان غربی از میانگین درآمد کشاورزان در کل کشور کمتر است. به عنوان کسی که سرش درد می‌کند وقتی این‌ها را نگاه می‌کنید چه پیغامی به شما می‌رسد؟ تشخیص کمیته فنی ستاد این بود که ما باید مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش دهیم.

چه اتفاقی باید می‌افتاد؟

باید کاری می‌کردیم که مصرف در کشاورزی که بیش از 45 درصد نیاز گیاه است را کاهش دهیم، یعنی بیاییم به کشاورز کمک کنیم که حداقل بتواند میانگین درآمدشان افزایش یابد؛ یعنی باید کشاورزان آب کمتری مصرف کنند، درآمد آنها را افزایش دهیم و همچنین آب باقی مانده را به دریاچه بفرستیم. استان آذربایجان غربی جزو استان های آخر توسعه یافته در کل کشاورز است. ما برنامه‌ها را مدون کردیم به بودجه تبدیل کردیم و برای دولت فرستادیم. متاسفانه در سال گذشته نتوانستیم همه بودجه خود را بگیریم، اگر این اتفاق می‌افتاد ما الان یک سال جلوتر بودیم. دولت در اردیبهشت ماه به ما قول داد که بدهی های سال گذشته را به ما بدهد. 

الان وضعیت کشاورزی و روند احیا چگونه است؟

با توجه به برنامه‌هایی که هست، با حمایت مالی دولت و همفکری‌های نمایندگان مجلس من مسئله را قابل حل می‌دانم گرچه پیچیده است. الان جنوب دریاچه را نگاه کنید، در طول سه سال 18 درصد مصرف آب در اینجا کاهش پیدا کرده، تولیدات و اقتصاد منطقه هم اصلا بدتر نشده است ولی الان دیگر در آنجا آب زیادی تلف نمی‌شود. بنابراین حل مسئله شدنی است چون آب زیادی داریم مصرف می‌کنیم، پس این کاهش در مصرف آب هم به نفع کشاورز است هم نفع اقتصاد و گیاه و این اقدامات می‌تواند یک الگو برای کل کشور باشد.