حجم اقتصاد مواد مخدر در ایران بیش از ۳۰۰ هزار میلیارد تومان است

اعتیاد و مسئله مواد مخدر اعم از تولید، توزیع و مصرف از سوی سازمان بهداشت جهانی، در کنار سه مسئله سلاح‌های کشتار جمعی، آلودگی محیط زیست و فقر و شکاف طبقاتی از جمله مسائل مهم و اساسی اعلام شده است. به اعتقاد تحلیلگران اجتماعی، اعتیاد به مواد، زمینه‌ساز بروز بسیاری از آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی بوده و ارتباط میان جرم و مواد مخدر یکی از پیش‌فرض‌های اصلی در جهان است. ایران با قرار گرفتن در مسیر ترانزیت بین‌المللی مواد مخدر، از دیرباز با تهدیدها و آسیب‌های این پدیده مواجه بوده و اعتیاد به مواد مخدر، حدود 2.7 درصد از جمعیت در سن 20 تا 64 سال‌ را درگیر خود کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد گردش مالی اقتصاد خماری در ایران در سال گذشته به حدود 300 همت می‌رسد، عددی که هم شامل مصرف داخلی مواد مخدر و مشروبات الکی و هم شامل مواد مخدری است که در عبور از مرزهای ایران توسط نیروهای نظامی و انتظامی کشف شده است. گزارش های رسمی نشان می‌دهد در دو دهه اخیر حدود 80 تا 90 درصد از تریاک کشف‌شده در جهان را دولت ایران کشف کرده و این میزان برای هروئین حدود 30 درصد بوده است. هزینه‌های ایران در مبارزه با این اقتصاد غیرقانونی نسبتا قابل توجه است. در ادامه به طور مفصل به ابعاد مختلف اقتصاد خماری پرداخته شده است. 

کشف سالانه یک میلیون کیلوگرم مواد 

همسایگی کشورمان با افغانستان که برای چندین دهه سهم بالایی از تولید مواد مخدر تریاک و هروئین را میزبانی کرده، تبعات وحشتناکی در بخش مواد مخدر داشته است. براساس داده‌های مرکز آمار ایران (به نقل از دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر)، میزان کشفیات مواد مخدر بدون در نظر گرفتن آمپول و قرص‌های روانگردان در ایران از حدود 192 تن در سال 1375 به 494 تن در سال 1390 و 1178 تن در سال 1399 رسیده و این میزان در سال 1400 حدود 1008 تن، در سال‌های 1401 و 1402 نیز به ترتیب 697 و 612 تن بوده است. 

کاهش 57 درصدی کشف تریاک 

یکی از نکات قابل تأمل در آمارهای کشفیات مواد مخدر، تغییر ترکیب از مواد سنتی به صنعتی بوده است. براساس این آمارها، در سال 1375 از کل مواد مخدر کشف شده، حدود 86 درصد از آن مربوط به تریاک بوده، 6.5 درصد مرفین، 6.3 درصد گراس و حشیش و کمتر از یک درصد مربوط به هروئین و کوکائین بوده است. اما در سال 1399 وضعیت به این ترتیب است که تریاک سهم 80 درصدی داشته، هروئین و مرفین هرکدام 2.4 درصد، گراس و حشیش 11 درصد، شیشه و سایر مواد نیز هرکدام کمتر از دو درصد بوده است. اما در سال 1401 و 1402 کشفیات مواد مخدر در ایران به طور قابل توجهی کاهش داشته، به‌طوری‌که میزان کل کشفیات مواد مخدر در سال 1402 نسبت به سال 1399 با کاهش 48 درصدی از 1178 تن به 612 تن و همچنین کشف تریاک با کاهش 57 درصدی از 947 تن به 405 تن رسیده است. این کاهش قطعاً متاثر از کاهش تولید در افغانستان بوده که خطر تقلب در عرضه مواد غیراستاندارد با عنوان تریاک را دوچندان می‌کند. همچنین کاهش سهم تریاک از کل کشفیات نشان می‌دهد باید منتظر تغییر ذائقه برخی از معتادان به سمت مصرف مواد مخدر صنعتی نیز باشیم، موادی که خطرات جانی و مالی آن ده‌ها مرتبه بیشتر از مواد سنتی همچون تریاک بوده و هزینه‌های آن گرچه در ابتدا ناچیز است، اما تجربه نشان داده قاچاقچیان مواد مخدر پس از تصرف بازار، این مواد را با ارقام عجیب‌وغریبی به بازار عرضه می‌کنند.

134 همت ارزش مواد مخدر کشف‌شده

گرچه آمارهای دقیقی از ارزش مواد مخدر کشف‌شده وجود ندارد، اما اگر میانگین قیمت‌های پخش خرد در کشور را در نظر بگیریم، به اعداد عجیب و غریبی از ارزش مواد مخدر کشف‌شده در کشور می‌رسیم. «فرهیختگان» با استفاده از مجموعه داده‌های ارائه‌شده در رسانه‌ها (گزارش‌های میدانی روزنامه اعتماد، همشهری، مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای کارشناسان مبارزه با اعتیاد و مدیرکل اسبق درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر) و داده‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) میانگین قیمت‌های عرضه مواد مخدر را استخراج بدین صورت استخراج کرده که این ارقام برای هر کیلوگرم تریاک به طور میانگین 200 میلیون تومان، برای هروئین (هروئین، کراک، کریستال) 250 میلیون تومان؛ برای مرفین 350 میلیون تومان، کانابیس (گراس+ حشیش) 250 میلیون تومان، شیشه (متامفتامین) 330 و برای سایر مواد (شیره تریاک، کوکایین و غیره) نیز 100 میلیون تومان در نظر گرفته است. محاسبات نشان می‌دهد در سال 1402 حدود 405 تن تریاک کشف شده که ارزش آن به طور میانگین نزدیک به 81 همت، هروئین(هروئین، کراک، کریستال) 12.2 تن کشف‌ شده که ارزش آن 3 همت، مرفین 13.3 تن کشف شده که ارزش آن 4.7 همت، کانابیس (گراس+ حشیش) 119 تن کشف شده که ارزش آن نزدیک به 30 همت و حدود 24 تن نیز سایر مواد (شیره تریاک، کوکائین و غیره) کشف شده که ارزش این اقلام نیز به 2.4 همت می‌رسد. درمجموع، ارزش 612 تن مواد مخدر کشف‌شده در سال 1402 به نرخ امروز به حدود 134 همت می‌رسد. 

حجم اقتصاد خماری در ایران: 300 همت!

مصرف مواد مخدر در کنار عرضه و قاچاق اسلحه در ایران با عنوان اقتصاد غیرقانونی شناخته می‌شود. اقتصاد غیرقانونی به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که تولید، توزیع و مصرف آن‌ها غیرقانونی است و به همین دلیل در تولید ناخالص داخلی ثبت نمی‌شوند. اگرچه روند برآورد شده این شاخص تقریباً باثبات به نظر می‌رسد. در مطالعه‌ای که در کمیته مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام توسط زکریایی (1390) انجام شده، هزینه‌های مستقیم، یعنی هزینه خرید و فروش مواد مخدر در ایران برای سال 1383، بیش از 42545 میلیارد ریال با معادل 2.7 درصد از تولید ناخالص داخلی برآورد شده است. در مطالعات کشورهای دیگر نیز اغلب برآوردها حجم مواد مخدر را مقداری بین 2 تا 5 درصد از GDP تخمین زده‌اند. در مطالعه‌ای که در سال 1395 در موسسه نیاوران با عنوان «اقتصاد غیررسمی در ایران، برآورد شاخص، بررسی علل و آثار آن بر اقتصاد» انجام شده، پژوهشگران برآورد کرده‌اند که اندازه اقتصاد غیرقانونی در ایران طی یک روند افزایشی از حدود 2.5 درصد در سال 1375 به حدود 4 درصد تولید ناخالص داخلی ایران در سال 93 رسیده است.

در سناریوهای مختلف، اگر نسبت اقتصاد خماری به تولید ناخالص داخلی ایران را 2.7 درصد در نظر بگیریم، با احتساب تولید ناخالص داخلی اسمی 13 هزار و 924 هزار میلیارد تومانی سال گذشته (بانک مرکزی)، رقم گردش مالی اقتصاد غیرقانونی به 376 همت می‌رسد. اگر این میزان را 3 درصد در نظر بگیریم، 418 همت و اگر 4 درصد در نظر بگیریم، حجم اقتصاد غیرقانونی به 557 همت می‌رسد.

درخصوص صحت و سقم این اعداد باید گفت، طبق آنچه در گزارش حاضر به آن اشاره شد، حجم ارزش مواد مخدر کشف شده در سال 1402 حدود 134 همت برآورد شده است. پرواضح است این عدد فقط مربوط به مواد مخدر کشف شده است؛ به عبارتی، این عدد علاوه بر اینکه گردش مالی مشروبات الکلی را نیز در بر نمی‌گیرد، شامل مصرف مواد مخدر در داخل نیز نمی‌شود.

گرچه آمار دقیقی از بازار مشروبات الکلی در دست نیست، اما شاید بتوان گردش مالی مواد مخدر مصرفی در داخل را تا حدی برآورد کرد. در این خصوص، طبق نتایج «طرح شیوع‌شناسی اعتیاد» که در سال 1395 منتشر شده، تعداد مصرف‌کنندگان مستمر مواد مخدر، محرک یا روانگردان در کشور، 2 میلیون و 808 هزار نفر است. براساس گزارش مذکور، از مجموع مواد مخدر مصرفی در کشور، تریاک و شیره با 66.8 درصد بالاترین حد مصرف را داشته‌اند. حشیش و ترکیبات آن شامل علف، ماری‌جوانا و گل با 11.9 درصد دومین مواد مصرفی در افراد معتاد و هروئین و کراک با 10.6 درصد در رده سوم قرار دارند. همچنین سهم شیشه حدود 8 درصد بوده و مابقی مواد مخدر نیز سهم 2.7 درصدی داشته‌اند.

اگر میانگین میزان مصرف هر معتاد (دارای مصرف مستمر) را حدود نیم گرم در روز محاسبه کنیم، سالانه مصرف جمعیت 2.8 میلیونی معتادان کشور به 512 تن می‌رسد که ارزش آن، حول و حوش 102 همت خواهد بود. در برخی از گزارش‌ها، مصرف روزانه معتادان کشور به‌طور میانگین حدود یک گرم در روز در نظر گرفته شده که در آن صورت، ارزش مواد مخدر مصرفی در کشور سالانه به 204 همت می‌رسد. اگر رقم کشفیات مواد مخدر (134 همت) + گردش مالی مصرف مشروبات الکلی را نیز به رقم مصرف داخلی (حداقل 104 همت و حداکثر 204 همت) اضافه کنیم، گردش مالی کل اقتصاد خماری در ایران به 300 همت خواهد رسید.

تبعات وحشتناک گسترش اقتصاد خماری

رشد و گسترش اقتصاد خماری آثار فراوانی بر جامعه دارد. در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان آثار رشد اقتصاد غیرقانونی را در دو دسته تبعات اجتماعی و تبعات اقتصادی بررسی کرد. به‌لحاظ اجتماعی، می‌توان به مواردی همچون شیوع برخی بیماری‌ها مانند HIV، طلاق و سرقت اشاره کرد. همچنین در سال‌های اخیر، به واسطه افزایش چشمگیر قیمت‌های جهانی مواد مخدر و همچنین جهش ارزی در ایران، تقلب در این بازار به شدت افزایش یافته و عرضه مواد مخدر غیراستاندارد منجر به مرگ و میرهای زیادی شده است. برای مثال، در حوزه مشروبات الکلی، در تاریخ 30 خرداد 1402، عباس مسجدی آرانی، رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور، می‌گوید در سال 1401 تعداد 644 نفر در پی مصرف الکل غیراستاندارد جان باخته‌اند. همچنین مجموع مسمومیت‌های مشروبات الکلی آلوده به متانول در فاصله 8 تا 24 مهر سال 1403، تعداد 459 نفر بوده که از این تعداد، 54 نفر به دلیل شدت مسمومیت جان‌شان را از دست داده‌اند.

اما بخش دوم تبعات اقتصاد غیرقانونی، مربوط به آسیب‌های اقتصادی فعالیت‌های غیرقانونی است. برای مثال، ارزش دلاری اقتصاد غیرقانونی در سال 1403 به حدود 7.5 میلیارد دلار در برآورد میانه می‌رسد. با توجه به اینکه بخش زیادی از این اقتصاد از منابع خارجی تأمین می‌شود، عملاً سالانه همین مقدار ارز از کشور برای قاچاق مواد مخدر، مشروبات الکلی و روانگردان‌ها و همچنین مواد پیش‌ساز تولید داخل می‌شود. پرواضح است بخشی از ارز مورد نیاز این قاچاق از طریق قاچاق متقابل سوخت از کشور و بخشی از ارز مورد نیاز آن، از طریق تأمین از بازار آزاد یا غیررسمی تأمین می‌شود که علاوه بر خروج ارز از کشور، فشار زیادی را به بازار ارز کشور وارد کرده و منجر به افزایش قیمت ارز در بازار نیز می‌شود. هزینه‌های بهداشتی، درمانی و نگهداری از معتادان و آسیب‌دیدگان ناشی از مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی نیز قابل توجه است که سالانه به بخش سلامت، پلیس و دولت و به کل جامعه می‌رسد.

90 درصد تریاک جهان در ایران کشف می‌شود

طی چند دهه اخیر، افغانستان در همسایگی ایران، تولیدکننده 90 درصد حشیش و تریاک مصرفی در جهان بوده است. براساس گزارش سالانه دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، در سال 2011، جمهوری اسلامی ایران 80 درصد از کل تریاک کشف شده در جهان و 30 درصد از کل هروئین کشف شده در جهان را به تنهایی کشف کرده است. همچنین جین لوس میاییو، از مدیران سیاستگذاری عمومی دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، با استناد به گزارش سالانه 2019 این نهاد بین‌المللی می‌گوید ایران در سال 2017 بیش از 630 تن تریاک کشف کرده که حدود 90 درصد از کل تریاکی است که در این سال در جهان کشف شده است. گرچه مواد مخدر فقط به تریاک و هروئین محدود نمی‌شود، اما آمارهای بین‌المللی مؤید این موضوع است که ایران نقش زیادی در جلوگیری از ورود موارد مخدر به اروپا را داشته است؛ اقدامی انسان‌دوستانه که هیچ‌گاه از سمت طرف مقابل از آن تقدیر نشده است.

4000 شهید در راه مبارزه با مواد مخدر 

علاوه بر زیان مادی چشمگیر و خانمان براندازی بسیاری از خانواده‌های ایرانی درگیر اعتیاد، مبارزه با قاچاق و ورود مواد مخدر به ایران نیز هزینه‌های انسانی بسیار سنگینی نیز برای کشورمان در پی داشته است. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد بین سال‌های 1357 تا 1402 تعداد شهدای مبارزه با مواد مخدر و روانگردان‌ها در ایران 3 هزار و 864 شهید بوده است. آمار‌ها نشان می‌دهد بیشترین شهدای مبارزه با مواد مخدر به ترتیب در استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان، کرمان و خراسان رضوی شهید شده و دستگاه‌های اجرایی که بیشترین تعداد شهید را در راه مبارزه با مواد مخدر را تقدیم وطن کرده‌اند، به ترتیب فراجا با تعداد 3017 نفر، سازمان بسیج مستضعفین با تعداد 430 نفر، ارتش جمهوری اسلامی با تعداد 142 نفر و سایر دستگاه‌ها نیز با تعداد 275 نفر شهید بوده است. 

شلیک طالبان به 95 درصد از اقتصاد تریاک 

همان‌طور که گفته شد، یکی از دلایل شیوع بالای مصرف مواد مخدر و عمدتاً مصرف تریاک در ایران، همسایگی با بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان بوده است. اما براساس گزارش اخیر دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) که با عنوان «گزارش جهانی مواد مخدر در سال 2024» منتشر شده، افغانستان در حال واگذاری نقش خود به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد مخدر است. طبق این گزارش، افغانستان که برای چندین دهه بزرگ‌ترین تولیدکننده خشخاش در جهان بوده و به عنوان منبع هروئین توزیع شده در اروپا، آفریقا و کانادا شناخته می‌شد، در سال 2023 با کاهش شدید زمین‌های زیرکشت خشخاش و کاهش تولید، جای خود را به خشخاش تولیدی در مکزیک، میانمار و کلمبیا داده است. 

براساس این گزارش، با رسیدن طالبان به قدرت در ‌آوریل 2022 و ایجاد محدودیت‌های شدید برای کشت خشخاش، عرضه تریاک با 95 درصد کاهش، از 6200 تن در سال 2022 به 333 تن در سال 2023 رسیده است. همچنین سطح زیر کشت خشخاش نیز از 233 هزار هکتار در سال 2022 به 10 هزار و 800 هکتار در سال 2023 کاهش یافته است. درآمد کشاورزان افغانستانی تولیدکننده خشخاش نیز از فروش تریاک در سال 2023 با بیش از 92 درصد کاهش از یک میلیارد و 360 میلیون دلار در سال 2022 به 110 میلیون دلار در سال 2023 رسیده است. ادعای کاهش شدید تولید تریاک در افغانستان درحالی است که برخی ناظران بین‌المللی برخلاف دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد می‌گویند کاهش تولید مواد مخدر به آن اندازه‌ای که طالبان و UNODC ادعا می‌کنند، کاهش نیافته است. به‌هرحال، کاهش شدید کشفیات این مواد در کشور‌های همسایه در سال‌جاری و سال آینده می‌تواند صحت و سقم ادعای طالبان را ثابت کند. در صورت درست بودن کاهش 95 درصدی تولید خشخاش در افغانستان، از این به بعد باید شاهد ورود مواد مخدر دست‌ساز و غیراستاندارد از سوی سودجویان باشیم که همچون مشروبات الکلی تقلبی می‌تواند تبعات جانی وحشتناکی برای مصرف‌کنندگان داشته باشد. همچنین کاهش عرضه آن در دو سال اخیر موجب شده قیمت تریاک در ایران به طور وحشتناکی افزایش یابد. گرچه افزایش قیمت می‌تواند به‌عنوان اهرمی برای کاهش مصرف تازه‌وارد‌ها و مصرف‌کنندگان غیرمستمر شود، اما آن‌هایی که تا ته خط را رفته‌اند، این جهش قیمت می‌تواند زمینه افزایش سرقت از خانه خود، آشنایان و به طور ویژه از کل مردم را افزایش دهد. افزایش تعداد سرقت، جعل و کلاهبرداری در کشور از 600 هزار فقره در سال‌های 1391 تا 1396 به بیش از یک میلیون فقره در سال‌های اخیر، می‌تواند بی‌ارتباط با افزایش هزینه‌های اعتیاد نباشد. 

تریاک آمریکایی علیه ایران! 

در لحظه اول کاهش 95 درصدی تولید تریاک در افغانستان، ظاهراً خبر خوبی به‌ویژه برای همسایگان افغانستان است. اما دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل متحد می‌گوید از آنجایی که طی چندین دهه معیشت بسیاری از کشاورزان در این کشور به شدت به درآمد مزارع خشخاش متکی بوده، با سقوط 95 درصدی تولید تریاک، کشاورزان زیادی به‌لحاظ اقتصادی و معیشت دچار مشکل می‌شوند که اگر طالبان نتواند برای آن‌ها درآمد جایگزین، محصول جایگزین و منبع معیشتی جدیدی طراحی و اجرا کند، این ممنوعیت‌ها علاوه بر تشدید فقر در مناطق روستایی افغانستان، می‌تواند موج جدید مهاجرتی را به سوی کشور‌های همسایه گسیل کند. براساس گزارش UNODC درصورت عدم توسعه منبع درآمدی جایگزین برای جوامع روستائیان دارای مزارع خشخاش، گسترش فقر در این مناطق علاوه بر تسریع در مهاجرت به سمت کشور‌های همسایه، می‌تواند زمینه تولیدات زیرزمینی مواد مخدر صنعتی را در این کشور و کشور‌های همسایه رقم بزند.  برای تصور جمعیتی که معیشت آن‌ها در گرو کشت خشخاش بوده، باید توجه داشته باشیم در سال 2022 درحالی مساحت زیرکشت این محصول در افغانستان حدود 233 هزار هکتار بوده که در همان سال، کل مساحت زیرکشت (دیم و آبی) کشت سه محصول شامل سیب‌زمینی، پیاز و خیار در ایران مجموعاً 211 هزار هکتار بوده است. در همان سال، کل مساحت زیر کشت سیب‌زمینی در ایران نزدیک به 142 هزار هکتار، پیاز 51 هزار هکتار، گوجه فرهنگی حدود 97 هزار هکتار، خربزه 48 هزار هکتار، هندوانه 84 هزار هکتار، خیار نزدیک به 18 هزار هکتار، لوبیا 101 هزار هکتار، عدس 82 هزار هکتار، پنبه 91 هزار هکتار و و توتون و تنباکو کمتر از 7 هزار هکتار بوده است.  بررسی داده‌های زیرکشت تریاک در افغانستان دو نکته قابل تأمل را نشان می‌دهد؛ اول اینکه دقیقاً همزمان با ورود آمریکا به افغانستان کشت و تولید تریاک در این کشور با جهش عجیبی روبه‌رو شده و مساحت زیرکشت از 80 هزار هکتار در سال 2001 به 233 هزار هکتار تا سال 2022 رسیده و مورد دوم هم اینکه، بار دیگر با خروج آمریکا از افغانستان و سقوط اقتصاد این کشور، مهاجران زیادی از همسایه شرقی عازم ایران شده‌اند که در برخی گزارش‌های رسمی تعداد آنان بین 8 تا 10 میلیون نفر برآورد می‌شود. ورود این جمعیت به ایران علاوه بر تبعات امنیتی، با احتمال ورود برخی از افراد به بخش تولید زیرزمینی مواد مخدر نیز می‌تواند همراه شود.

منبع:‌ فرهیختگان