در قیطریه چه گنجی نهفته است؟

کامبخش‌فرد در آخرین گفت‌وگویی که در موزه ملی با او داشتم از روزهایی ‌گفت که کشف بزرگ قیطریه اتفاق افتاد. در آن زمان تهران به سرعت داشت تغییر چهره می‌داد که ناگهان 350 گور سر از زمین برآوردند و در این محوطه سر و صدای بسیاری برپا شد. کامبخش‌فرد بارها گفته که کاوش‌ها به دلیل اینکه آثار زیر درخت‌ها محفوظ بود ادامه پیدا نکرد. کمتر کسی پیش‌بینی می‌کرد؛ شمال تهران نشان از محوطه‌ای تاریخی داشته باشد، اما داشت. حالا سال‌های بسیاری از سال 1348 گذشته و باز هم قیطریه به دلیل مطرح شدن ساخت مسجدی در آن سر زبان‌ها افتاده است. این‌بار هم این اتفاق نقطه عطفی شده تا تاریخ و طبیعت در برابر رویکرد تصمیم‌گیران در تقابل قرار بگیرد. تقابلی که سرانجام در روز 13 فروردین منجر به شکل‌گیری تجمعی از سوی بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی، محیط‌زیست و اهالی قیطریه شد.

مردم می‌خواستند که این محدوده به همین شکل حفظ شود؛ در حالی‌که احمد احمدی‌صدر، مدیرعامل سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران در 14 فروردین باز هم عنوان کرد: «پشتیبانی صد درصد از این موضوع توسط سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی انجام خواهد گرفت تا مشکلات به زودی حل بشود.» با این حال برخی از منابع می‌گویند که این پروژه از نظر قانونی مشکل دارد و به هیچ‌عنوان نمی‌تواند اجرایی شود

اینجا قیطریه، اینجا قیطریه. بهار سال 1403 است. باز هم بسیاری از دوستداران میراث‌فرهنگی و محیط‌زیست آمده‌اند تا با گمشدگان تاریخ اعلام مودت کنند. آنها می‌خواهند از نزدیک وضعیت پارک قیطریه و جایی را که قرار است مسجد ساخته شود، ببینند. در بخشی از پارک که پروژه ساخت مسجد داده شده، نخاله‌های ساختمانی زیادی روی هم تلنبار شده است. چرا این نخاله‌ها را ریختند؟ معلوم نیست. در همین محدوده مشخص است که در مدت اندکی نهال‌کاری شده؛ دلیل این نهال‌کاری بین درختان قدیمی باز هم مشخص نیست. با این حال به‌نظر می‌رسد، بعد از اینکه مطرح شد درختان این محوطه قدیمی هستند و نباید قطع شوند، برخی از مسوولان در شهرداری تهران عنوان کردند؛ اینها یکسری نهال هستند و قطع آنها اصلا مهم نیست. این‌بار هم این سوال بی‌پاسخ می‌ماند که این نهال‌ها چه زمانی کاشته شدند و با چه هدفی؟

اهالی قیطریه می‌گویند که در یک ماه گذشته بخش‌هایی از محدوده ساخت مسجد محصور شده بود که پس از اعتراض‌ها بخش‌هایی از آن در 12 فروردین برداشته شد. بهنام یکی از دوستداران میراث‌فرهنگی می‌گوید: «هنوز نمی‌توانم باور کنم که قرار است درختان قطع شوند و تاریخ از بین برود. این مساله از نظر شرعی هم ایراد دارد. این پارک نمازخانه دارد.» این نظر بسیاری از کسانی است که در 13 فروردین تجمع کرده بودند.  همان‌طور که وقتی ساخت این مسجد در هفته‌های پایانی سال مطرح شد، کارزاری شکل گرفت که تا روز سه‌شنبه 14 فروردین به 68 هزار امضا رسیده است. در بخش‌هایی از بیانیه این کارزار که خطاب به ریاست قوه‌قضائیه نوشته شده، آمده است: «تهران شهری پرجمعیت و با تراکم بالا است و دچار کمبود بوستان و فضای سبز است، لذا در سال‌های اخیر شهرداری نه تنها عمل موثری در این راستا ننموده، بلکه به‌طور گسترده اقدام به قلع‌وقمع درختان در نقاط مختلف تهران از جمله بوستان زعفرانیه، باغ گیاه‌شناسی ملی، پارک چیتگر، کاخ سعدآباد و هم‌اکنون نیز قصد تخریب پارک تاریخی قیطریه با وجود درختان کهن دارد.»

نظرسنجی‌ای نیز در روزنامه در این زمینه انجام شده که بیشتر شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی عنوان کردند؛ ساخت مسجد از اولویت‌های شهرداری نیست و در عوض باید مسائل و مشکلات مربوط به آلودگی هوا و حمل‌ونقل و ترافیک در شهر حل شود.

قیطریه باید تعیین عرصه و حریم شود

در روزهای نوروز که طبیعت در حال نو شدن بود، بررسی‌های کارشناسان، مطرح شدن اسناد و مدارکی را مشخص کرد که بر اساس آن قیطریه نه‌تنها از نظر طبیعی و درختانش حائز اهمیت است، بلکه محوطه‌ تاریخی است که باید طبق ضوابط و قوانین میراث‌فرهنگی با آن برخورد کرد. «دنیای اقتصاد» تاریخی بودن این محدوده را مورد بررسی قرار داده است. نقشه‌های کامبخش‌فرد از مهم‌ترین اسنادی است که می‌تواند راهگشا باشد. این نقشه نشان می‌دهد؛ محدوده گسترده‌ای از تهران باستان وجود داشته که شامل سروستان بوستان پنجم می‌شود و تا دروس و پارک قیطریه و پل رومی پراکندگی دارد. در تصویر زیر می‌توانید محدوده دوره عصرآهن در تهران را ببینید.

ساخت و سازهای چند دهه اخیر در قیطریه، امکان کاوش در این منطقه را از بین برده است، اما پارک قیطریه که از 200 سال پیش تا امروز باغ بوده، می‌تواند زوایای مهمی از تمدن قیطریه را افشا کند. افزون بر نقشه بالا نقشه دیگری از کامبخش‌فرد وجود دارد که در آن کاملا محرز است که این محدوده تاریخی است. مصطفی ده‌پهلوان، رئیس پژوهشگاه وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی می‌گوید: «تا امروز از ما استعلامی گرفته نشده است، اما من پیگیر این موضوع هستم. به نظر من، این محوطه نیاز به پایش دارد و پیشنهادی از سوی پژوهشگاه مطرح شده که این محدوده مستندسازی شود. این گورستان قدیمی لایه‌های متعلق به عصرآهن دارد و از نظر باستان‌شناسی بسیار مهم است. متاسفانه در توسعه شهری این گورستان بلعیده شده و به نظر من امروز که این موضوع مطرح شده اگر مسوولان همکاری کنند، اینجا موزه‌ای هم برپا کنیم که نشان‌دهنده این بخش تاریخ باشد.»

او تاکید می‌کند: «ما آمادگی هرگونه کار علمی را داریم چراکه این محوطه نیاز به تعیین عرصه و حریم و نیاز به همکاری نهادها با هم دارد که امیدواریم این امر به بهترین نحو صورت بگیرد.» نقشه‌ها، اسناد و مدارک کافی دیگر برای آغاز یک پژوهش و کاوش مفصل وجود دارد که با توجه به حساسیت به وجود آمده می‌توان آن را تبدیل به فرصت کرد و اقدام اساسی برای بازشناسی تاریخ انجام داد.

محمدرضا نعمتی، عضو هیات پژوهشگاه میراث فرهنگی است که بر کاوش در این محوطه تاکید می‌کند: «در محوطه قیطریه تعداد بسیاری گور وجود دارد که کامبخش‌فرد فقط 350 گور را کاوش کرده است. یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های عصر آهن است که در این دوره اصلا سابقه نداشته است که جایی از آن به دست آمده باشد.» این باستان‌شناس ادامه می‌دهد: «پس از این کشف بود که قدمت تهران از هزار و 700 سال به 3هزار سال رسید.»

در این محدوده سفال خاکستری به دست آمده که نشان‌دهنده عصری است به نام «عصر آهن». عصر آهن از 1500 قبل از میلاد شروع می‌شود و تا دوران هخامنشیان ادامه پیدا می‌کند. در این دوره آهن کشف شده و در ساخت سلاح و زیورآلات استفاده شده است. این اثر نشان می‌دهد تهران یکی از مراکز مهم در دوران عصرآهن بوده است.

او معتقد است؛ مهم‌ترین قدم این است، عرصه و حریم این محوطه از سوی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی مشخص شود و نقشه منطقه تهیه شده و تکلیف این محوطه که همواره مغفول بوده، روشن شود.

بررسی همه‌جانبه داده‌ها و اطلاعات تاریخی نشان می‌دهد که این محوطه نیاز به انجام ژئوفیزیک دارد تا لایه‌های آن شناسایی شوند و بخشی از رازهای پنهان تهران که این روزها شهری بی‌دفاع در برابر انواع ساخت‌وسازهاست، عیان شود.

شورای شهری‌ها چه می‌گویند؟

شورای شهر تهران یکی از مهم‌ترین نهادهایی است که چشم مردم به آن است تا از قوانین و ضوابط محیط‌زیست و میراث‌فرهنگی محافظت کند، اما این شورا در این مدت واکنش‌های متفاوتی داشته است.

مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران می‌گوید که تحت تاثیر جو روانی قرار نگیریم، چراکه مصوبه شورا در خصوص ساخت مساجد سه‌شنبه اول دی سال ۱۳۸۳ تصویب شده است. او ادامه می‌دهد: «تهران مسجد کم دارد و باید ۴۰۰ مسجد در پایتخت ساخته شود و از طرفی باید نمازخوان نیز تربیت کنیم.»

به گفته چمران، البته مساجد، زیارتگاه‌ها و دیگر اماکن مذهبی ما در شب‌های قدر مملو از جمعیت بود و نباید این موارد را فراموش کنیم و نباید تحت تاثیر فضا قرار بگیریم، چراکه ما بر اساس قانون عمل کردیم و هیچ کسی مجاز نیست کار خلاف قانون را انجام دهد. در سال ۱۳۸۲ برای مساجد تهران و ساخت‌و‌ساز مساجد، بودجه تعیین شده بود و این از افتخارات ما در شورا به شمار می‌رود؛ باید برای مردم روشن شود که این اقدامات دنباله همان راه است و نه قرار است درختی قطع شود و نه فضایی اشغال شود. زندگی چیز دیگری نیست و مسجد چیز دیگری؛ نماز عین زندگی است و جدا کردن اینها جدا کردن دین از زندگی است.

با این حال برخی دیگر از اعضای شورای شهر نظر دیگری داشتند. ناصر امانی، عضو شورای شهر نیز در توییتی نوشت: «ساخت مسجد در بخشی از بوستان قیطریه نه تنها تعظیم شعائر اسلامی نیست بلکه موجب تخریب شعائر و بدبینی بخش وسیعی از شهروندان خواهد شد، تا کِی قرار است خودزنی کنیم؟!» او تاکید کرد: «شهرداری تهران به تذکری که در آخرین جلسه علنی شورای شهر دادم توجه نماید و توجیه نکند!»

در همین حال، علی اعطا، عضو هیات رئیسه و سخنگوی شورای پنجم تهران در مطلبی با عنوان «مسجد قیطریه؛ هنرمندی نجومی و سناریوی رسانه‌ای» نوشت: «این حضرات در شهرداری بتوانند برای احداث مسجد، یعنی بنایی که قرن‌هاست مورد احترام همه مردم است، این همه مخالف دست‌و‌پا کنند، هنرمندی نجومی می‌خواهد. بعد از مخالفت‌های اهالی محل، شهرداری در گام اول موفق شد طرفداران محیط‌ زیست را در برابر خود بسیج کند، بعد کسانی که مسائل شهری را از منظر حق به شهر دنبال می‌کنند، به عنوان مخالف وارد میدان شدند و درنهایت نیز به دلیل سوابق تاریخی و باستانی قیطریه، شهرداری موفق شد طرفداران میراث فرهنگی را هم در برابر خود بسیج کند. تجربه نشان داده است وقتی این حجم از گروه‌های مدنی در حوزه شهر با موضوعی مخالفت می‌کنند، با توجه به اینکه این گروه‌ها صدای بلند و رسانه‌ دارند، می‌توانند مردم را با خود همراه کنند.»

حال باید دید که تقابل‌های ایجاد شده بر سر ساخت این مسجد به کجا می‌رسد؛ آیا ماجراجویی باستانی در حال وقوع است؟ آیا درختان که شریان‌های تنفسی پایتخت آلوده‌اند همچنان زنده و پابرجا می‌مانند؟ یا دیدگاهی بی‌توجه به محیط‌زیست و میراث‌فرهنگی، اهدافش را به نتیجه می‌رساند؟