فرونشست زمین کدام آثار ایرانی را تهدید می‌کند؟+اسامی

به گزارش سایت دیده‌بان ایران؛ علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در گفت‌وگو با دیده‌بان ایران درباره چگونگی پراکندگی پدیده فرونشست در سطح کشور و مخاطرات آن، توضیح داد: در حال حاضر پدیده فرونشست زمین در تمام استان‌های ایران به‌جز استان گیلان، ثبت شده و آثار آن هم شناسایی شده است. البته نرخ و وسعت فرونشست در مناطق گوناگون کشورمان، متفاوت است، اما خراسان رضوی با اختلاف دارای بیشترین وسعت پهنه‌های فرونشستی به نسبت مساحت استان، در ایران است و در رتبه‌های بعدی، استان‌های کرمان، فارس، اصفهان، تهران و گلستان قرار گرفته‌اند. 

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران ادامه داد: خطرات ناشی از فرونشست زمین طبیعتا در مکان‌هایی که پهنه‌های فرونشستی با تاسیسات و سازه‌های آسیب‌پذیر تلاقی پیدا می‌کند، بیشتر است. از این منظر، در حال حاضر ریسک پدیده فرونشست در استان اصفهان که ۲۵ شهر آن در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند، بیشتر از سایر نقاط کشور است و بعد از آن، استان‌های خراسان رضوی، فارس، کرمان و تهران جزو مناطقی هستند که سازه‌ها و زیرساخت‌های موجود در آن‌ها در خطر آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین قرار دارند. 

وی همچنین خاطرنشان کرد: محیط‌های شهری به دلیل میزبانی از سکونتگاه‌های انسانی، مهمترین کانون خطرات ناشی از فرونشست تلقی می‌شوند، زیرا در این مناطق، خطر بروز آسیب‌هایی نظیر ترک خوردن ساختمان‌های مسکونی بر اثر فرونشست و ضعیف شدن مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله که در نهایت منجر به تهدید جان انسان‌ها می‌شود، وجود دارد. اما بعد از مناطق شهری، شریان‌های حیاتی کشور که حالت طولی دارند، نظیر خطوط راه‌آهن، جاده‌ها، خطوط و لوله‌های انتقال نفت، گاز و برق که دارایی‌های ملی محسوب می‌شوند نیز در معرض آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین قرار دارند.

آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین برای آثار باستانی ایران، جبران‌ناپذیر است

بیت‌اللهی با تاکید بر این که آثار تاریخی و میراث فرهنگی ایران نیز در معرض خطرات ناشی از فرونشست زمین قرار دارند، اظهار داشت: برخی سرمایه‌های ملی نظیر خطوط راه‌آهن و لوله‌های انتقال آب، نفت و گاز اگر بر اثر تلاقی با پهنه‌های فرونشستی، دچار ازهم‌گسیختگی شوند، اگرچه با صرف هزینه بالا، اما می‌توان آن‌ها را ترمیم کرد، اما بناهای تاریخی کشورمان جزو آن دسته از دارایی‌های ملی هستند که آسیب‌های ناشی از پدیده فرونشست برای آن‌ها به هیچ وجه قابل جبران نیست. این در حالی است که پیمایش‌های میدانی ما نشان می‌دهد که بناهایی نظیر میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید و نقش رستم در استان فارس و بسیاری از آثار باستانی ثبت‌شده جهانی در ایران، بر اثر فرونشست زمین آسیب دیده‌اند.

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران به دیده بان ایران گفت: از ۶۳ اثر تاریخی ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، ۲۷ اثر در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند و در خطر آسیب‌های ناشی از پدیده فرونشست هستند. با توجه به این که آثار تاریخی، اساسا غیرقابل نوسازی هستند و ارزش آن‌ها به قدمتشان است و به هیچ وجه نمی‌توان با اعداد و ارقام ریالی، روی آن‌ها ارزش‌گذاری کرد، آسیب دیدن آن‌ها بر اثر پدیده فرونشست، از اهمیت بیشتری نسبت به دیگر سازه‌ها برخوردار است. 

بیابانی شدن عرصه‌ها و از دست رفتن حاصلخیزی اراضی کشاورزی بر اثر فرونشست زمین

بیت‌اللهی با اشاره به خسارت‌های محیط‌زیستی ناشی از فرونشست زمین، گفت: مهمترین آسیب فرونشست در بخش محیط‌زیست، از بین رفتن آبخوان‌های ایران است، زیرا با وقوع پدیده فرونشست، لایه‌های متخلخل زیر زمین که توان بالایی برای جذب آب دارند، به لایه‌های متراکم تبدیل می‌شوند و شیبه سیمان رفتار می‌کنند، به نحوی که حتی اگر مقدار بارندگی‌ها چند برابر شود، امکان نفوذ آب حاصل از باران به زیر زمین وجود نخواهد داشت. این موضوع باعث جاری شدن روان‌آب‌ها روی زمین می‌شود که از بین رفتن مواد مغذی خاک بر اثر فرسایش آبی را به همراه دارد که رفته‌رفته باعث بیابانی شدن عرصه‌ها و از دست رفتن حاصلخیزی اراضی کشاورزی می‌شود.

وی در همین زمینه، اراضی کشاورزی معین‌آباد ورامین را مثال زد و گفت: پیمایش‌های میدانی ما از این اراضی که تنها حدود ۹۰ کیلومتر با شهر تهران فاصله دارد، نشان‌دهنده اثرات فرونشست به صورت شکاف‌های طولی در مزارع کشاورزی است؛ به نحوی که در فرآیند آبیاری این اراضی وقتی آب از یک طرف به سمت زمین کشاورزی هدایت می‌شود، وارد شکاف‌های ایجادشده در زمین می‌شود و در طرف دیگر مزرعه جریان پیدا نمی‌کند. همین مساله، آبیاری مزارع را برای کشاورزان این منطقه بسیار دشوار کرده است. گفت‌وگوهای ما با کشاورزان معین‌آباد ورامین نشان می‌دهد که آن‌ها قبلا در طول هر سال ۲۷ بار محصولات صیفی را می‌کاشتند و برداشت می‌کردند، اما اکنون فرونشست زمین و پیامدهای آن، شرایط را به گونه‌ای رقم زده است که هر سال حداکثر سه مرتبه می‌توانند صیفی‌جات بکارند و برداشت کنند.

کرمان، فارس، اصفهان و خراسان رضوی؛ رتبه‌های اول آسیب‌دیدگی بخش کشاورزی بر اثر فرونشست

بیت‌اللهی به مرور بخش‌های دیگری از پژوهش‌های میدانی خود درباره پیامدهای مخرب فرونشست زمین در بخش محیط‌زیست و کشاورزی در برخی مناطق کشورمان پرداخت و گفت: پیمایش‌های میدانی ما از باغات پسته استان کرمان نیز نشان می‌دهد که به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین، کشاورزان ناچار به برداشت آب‌های شور از اعماق زمین شده‌اند که همین مساله، سطح بخشی از اراضی کشاورزی و باغات کرمان را به شوره‌زار تبدیل کرده و قابلیت زراعی آن‌ها را از بین برده است. در حال حاضر، استان کرمان مهمترین استانی است که بخش کشاورزی آن بر اثر فرونشست زمین دچار آسیب شده است و استان‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی از نظیر میزان آسب‌دیدگی بخش کشاورزی بر اثر پدیده فرونشست، در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران ادامه داد: پژوهش‌های میدانی ما نشان می دهد حداقل۶ اثر تاریخی در اثر فرونشست زمین درمعرض خطر قرار دارند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در دشت مرودشت استان فارس نیز که در گذشته سطح آب‌های زیرزمینی حدود ۳۰ متر زیر زمین بود، اکنون چاه‌هایی با عمق ۱۲۰ متر دچار خشکیدگی شده‌اند. همین مساله باعث کمبود شدید آب در شهرستان مرودشت شده که به کاهش تولید محصولات کشاورزی در منطقه‌ای دامن زده است که در ایران باستان به عنوان یکی از حاصلخیزترین مناطق کشور شناخته می‌شد؛ به نحوی که هخامنشیان، مرکز تمدن خود را در این منطقه قرار داده بودند. همچنین بررسی‌های میدانی ما در نیشابور نیز نشان می‌دهد که در این شهرستان که در گذشته به عنوان یک نگین حاصلخیز در دل اراضی بیابانی و نیمه‌بیابانی استان خراسان رضوی شناخته می‌شد، در حال حاضر شکاف‌های ۹ متری ناشی از فرونشست زمین مشاهده می‌شود. 

ارتباط مستقیم فرونشست زمین با بیابان‌زایی و افزایش کانون‌های گرد و غبار

بیت‌اللهی با بیان این که استان کرمان با متوسط نرخ فرونشست ۴۰ سانتی‌متر در سال، رکورددار بیشترین نرخ فرونشست زمین در ایران است، به دیده بان ایران گفت: فرونشست زمین، ارتباط مستقیمی با بیابان‌زایی و افزایش کانون‌های گرد و غبار دارد، زیرا پدیده فرونشست به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی، منجر به متراکم شدن آبرفت می‌شود. افزایش تراکم آبرفت نیز نفوذپذیری نزولات جوی را کاهش می‌دهد و در چنین شرایطی، رواناب‌ها در سطح زمین جریان پیدا می‌کند و مواد مغذی خاک شسته می‌شود و دشت‌ها به بیابان تبدیل می‌شوند. به عبارت دیگر، فرونشست زمین از عوامل تشدید نرخ بیابان‌زایی است و وقتی بر اثر این اتفاق، پوشش گیاهی از بین برود، قطعا کانون‌های گرد و غبار بیشتری نیز ایجاد خواهد شد.

وی در پایان تصریح کرد: مهمترین زیرساخت‌های طولی که در معرض خطرات ناشی از فرونشست زمین قرار دارند، جاده‌ها، خطوط لوله آب، نفت و گاز و شبکه انتقال نیرو (برق) هستند، زیرا این سازه‌ها حالت طولی دارند و خطر تلاقی آن‌ها با چندین پهنه فرونشستی وجود دارد. البته مطالعات ما نشان می‌دهد که خوشبختانه هنوز آثار ناشی از فرونشست زمین در هیچ‌کدام از باندهای فرودگاهی کشورمان مشاهده نشده است، اما لکه‌های فرونشستی در اراضی حاشیه برخی فرودگاه‌ها از جمله فرودگاه کرمان ظاهر شده‌اند که این مساله زنگ خطری برای مسئولان کشور است که باید هرچه زودتر پدیده فرونشست را کنترل کنند تا در آینده، خطرات ناشی از این پدیده، سایت‌های فرودگاهی و دیگر زیرساخت‌های مهم کشورمان را تهدید نکند. 

منبع: دیده‌بان ایران